Poręczenie cywilne – uregulowane w art. 876-887 Kodeksu cywilnego – to klasyczna, lecz wciąż niedoceniana instytucja prawa zobowiązań. Stanowi ono prywatno-prawny instrument zabezpieczenia wierzytelności, w ramach którego poręczyciel deklaruje wierzycielowi, że spełni świadczenie dłużnika, gdyby ten ostatni zawiódł. W strategiach oddłużania przedsiębiorstw poręczenie odgrywa rolę podwójną: z jednej strony bywa „amortyzatorem” dla banku lub kontrahenta finansującego pożyczkę dla zadłużonej firmy, z drugiej – staje się narzędziem negocjacyjnym, gdy zarząd rozważa scenariusze „sprzedam zadłużoną spółkę” czy „kupię firmę z długami”. Niniejszy rozdział analizuje konstrukcję i funkcje poręczenia, przedstawia skutki dla dłużnika podstawowego, poręczyciela i wierzyciela, a także omawia powiązania z postępowaniami restrukturyzacyjnymi oraz problematyką oddalenia wniosku o ogłoszenie upadłości spółki z ograniczoną odpowiedzialnością.

2. Podstawy normatywne

2.1. Kodeks cywilny

• Art. 876 § 1 KC: „Kto za zgodą wierzyciela zobowiązuje się wykonać zobowiązanie dłużnika w razie jego niewykonania, jest poręczycielem”.
  
  
• Art. 881 KC: domniemanie solidarnej odpowiedzialności poręczyciela i dłużnika.
  
  
• Art. 882-884 KC: instytucja regresu umożliwiająca poręczycielowi dochodzenie zwrotu od dłużnika zasadniczego.
  
  

2.2. Ustawa – Prawo bankowe

Bankowe poręczenie cywilne występuje obok gwarancji bankowej, lecz – wbrew nazwie – podlega dokładnie tym samym rygorom kodeksowym. Regulamin banku może co prawda modyfikować procedury dokumentacyjne, jednak nie może uchylić ustawowych granic odpowiedzialności poręczyciela.

2.3. Soft law i praktyka rynkowa

W obrocie funkcjonują wzorce Polskiej Izby Ubezpieczeń oraz Związku Banków Polskich, precyzujące klauzule: „termination on demand”, „step-in right” czy „collateral replacement”. Szczególnie pożądane są w transakcjach czy ogłoszeniach typu „sprzedam zadłużoną spółkę z zaległościami w ZUS”, gdzie kupujący uzależnia ofertę od uzyskania poręczenia dotychczasowych wspólników.

3. Kluczowe pojęcia i klasyfikacje

4. Zawarcie umowy poręczenia

4.1. Forma

Kodeks wymaga zachowania formy pisemnej pod rygorem nieważności (ad solemnitatem), co minimalizuje spory dowodowe w procesach restrukturyzacyjnych, zwłaszcza gdy istnieje ryzyko upadłości spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i konieczność badania listy wierzytelności.

4.2. Zgoda wspólników lub organów

W spółkach kapitałowych udzielenie poręczenia o wartości przekraczającej dwukrotność kapitału zakładowego może wymagać uchwały zgromadzenia wspólników (art. 230 KSH). Nabywca planujący kupno firmy z długami powinien w due diligence zweryfikować, czy uchwała taka istnieje – inaczej poręczenie może zostać uznane za bezskuteczne wobec masy upadłości.

4.3. Klauzula „all liabilities” vs. poręczenie na konkretną sumę

Praktyka bankowa preferuje model open-ended („all present and future liabilities”), choć w relacjach prywatnych – np. między dwoma podmiotami planującymi wspólny projekt – częstsze jest ograniczenie kwotowe.

5. Zakres i granice odpowiedzialności poręczyciela

1. Roszczenie główne + akcesoria – odsetki, koszty postępowania, kary umowne, o ile wynika to jednoznacznie z treści umowy.
   
   
2. Wyłączność zlecenia – poręczenie może powstać bez wiedzy dłużnika, ale wówczas poręczyciel nie uzyska regresu, jeśli działał „bez zlecenia”.
   
   
3. Terminy przedawnienia – roszczenie wierzyciela do poręczyciela przedawnia się nie później niż w ciągu sześciu lat od wymagalności zobowiązania głównego (art. 118 KC).
   
   

6. Prawa i obowiązki stron

6.1. Wierzyciel

• swobodne żądanie świadczenia od dłużnika lub poręczyciela (solidarność bierna),
  
  
• obowiązek powiadomienia poręczyciela o stanie zaległości – szczególnie gdy ten jest osobą prywatną.
  
  

6.2. Poręczyciel

• prawo do powołania się na zarzuty przysługujące dłużnikowi (np. potrącenie, nieważność umowy),
  
  
• obowiązek wykonania zobowiązania w pełnym zakresie objętym poręczeniem,
  
  
• prawo regresu przeciwko dłużnikowi wraz z przywilejem zastawu ustawowego na przedmiotach wydanych wierzycielowi.
  
  

6.3. Dłużnik

• obowiązek zwrotu spełnionego świadczenia oraz kosztów poniesionych przez poręczyciela,
  
  
• konieczność udostępnienia dokumentów, aby umożliwić poręczycielowi skuteczne dochodzenie roszczeń regresowych.
  
  

7. Wygaśnięcie poręczenia

1. Spełnienie świadczenia – przez dłużnika lub poręczyciela.
   
   
2. Zmiana długu bez zgody poręczyciela – podwyższenie odsetek lub sumy głównej zwalnia poręczyciela w zakresie powiększenia długu (art. 777 § 1 pkt 5 KPC).
   
   
3. Upływ terminu – jeżeli umowa wyraźnie przewiduje czasowe ograniczenie poręczenia.
   
   
4. Nowacja lub odnowienie – zawarcie nowej umowy głównej na miejsce dotychczasowej, bez zgody poręczyciela.
   
   

8. Poręczenie cywilne a restrukturyzacja i upadłość

8.1. Skutek otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego

Wierzyciel zachowuje prawo do dochodzenia roszczeń z poręczenia, ponieważ poręczyciel nie jest objęty układem (art. 160 ust. 1 P.r.). Strategia ta bywa wykorzystywana, gdy bank zgadza się finansować pożyczkę dla zadłużonej firmy, ale wymaga dodatkowego poręczenia wspólników lub nowych menedżerów, zanim sąd uwzględni wniosek o oddalenie ogłoszenia upadłości spółki z o.o..

8.2. Otwarcie upadłości dłużnika

Wierzyciel może natychmiast pozwać poręczyciela (art. 366 § 1 KC). W konsekwencji poręczyciel, po uregulowaniu długu, nabywa wierzytelność regresową i zgłasza ją sędziemu-komisarzowi – uzyskując prawo do uczestnictwa w podziale masy.

8.3. Upadłość poręczyciela

W takiej sytuacji wierzyciel jest zobowiązany do zgłoszenia roszczenia do masy upadłości poręczyciela, przy czym wciąż zachowuje roszczenie wobec dłużnika głównego.

9. Poręczenie w transakcjach kapitałowych i zmianach właścicielskich

9.1. Sytuacja „sprzedam zadłużoną spółkę”

Sprzedający często udziela poręczenia za istniejące linie kredytowe, aby ułatwić kupującemu przejęcie. W modelu earn-out poręczenie może wygasać stopniowo, wraz z regulowaniem zadłużenia lub z osiąganiem KPI przez nowego właściciela.

9.2. Sytuacja „kupię firmę z długami”

Kupujący bywa zobowiązany do dostarczenia bankom poręczenia zwrotnego (tzw. back-to-back guarantee), zabezpieczającego spłatę długu do momentu refinansowania. Jest to częsta klauzula, gdy dłużnik zalega w ZUS lub US, a transakcja odbywa się w trybie przyspieszonej sprzedaży części przedsiębiorstwa.

9.3. Zmiana prezesa lub zarządu

Wielu wierzycieli żąda, by nowo powołany prezes („szukam prezesa”) stał się poręczycielem ad personam do wysokości określonego limitu – wzmacnia to dyscyplinę płatniczą i wiarygodność planu naprawczego.

10. Studium przypadku

Spółka Omega Sp. z o.o. – regionalny wykonawca sieci teleinformatycznych – utraciła płynność po unieważnieniu przetargu. Bank wypowiedział kredyt obrotowy 5 mln PLN. Zarząd rozważał:

1. Złożenie wniosku o upadłość spółki z o.o.,
   
   
2. Negocjacje z wierzycielami i wprowadzenie inwestora („kupię firmę z długami, zmienię prezesa”).
   
   

Bank zgodził się cofnąć wypowiedzenie pod warunkiem:

• poręczenia osobistego wspólników-założycieli na pełną kwotę kredytu,
  
  
• dodatkowego poręczenia nowego prezesa do kwoty 1 mln PLN,
  
  
• hipoteki na nieruchomości operacyjnej.
  
  

Po trzech miesiącach poprawy cash-flow i podpisaniu porozumienia standstill inwestor objął 60 % udziałów; bank zgodził się zmodyfikować poręczenie, ograniczając odpowiedzialność wspólników do 50 % aktualnego salda. Wobec odzyskanej wypłacalności sąd oddalił wniosek o ogłoszenie upadłości spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. Spółka w ciągu 18 miesięcy spłaciła zadłużenie, a poręczenia wygasły.

11. Skutki podatkowe i księgowe

• Poręczyciel: zapłata za dłużnika stanowi koszt uzyskania przychodu w dacie wykonania świadczenia (art. 16 ust. 1 pkt 20 u.p.d.o.p.), natomiast regres jest przychodem do momentu faktycznego zaspokojenia roszczenia.
  
  
• Dłużnik: świadczenie spełnione przez poręczyciela jest przychodem podatkowym, lecz jednocześnie stanowi koszt w dacie jego zwrotu poręczycielowi.
  
  
• Rozliczenia IFRS 9: jeżeli poręczycielem jest podmiot powiązany, konieczna jest kalkulacja ECL (expected credit loss) na poziomie sprawozdawczym.
  
  

12. Ryzyka, odpowiedzialność i compliance

• Over-commitment – poręczenie bez limitu kwotowego może przekraczać zdolność majątkową poręczyciela, co prowadzi go do niewypłacalności.
  
  
• Konsekwencje karne – podanie fałszywych informacji o kondycji finansowej poręczyciela przy zawieraniu umowy może rodzić odpowiedzialność z art. 297 § 1 KK (wyłudzenie kredytu).
  
  
• Ryzyka korporacyjne – udzielenie poręczenia bez uchwały wspólników może być uznane za działanie sprzeczne z interesem spółki, co aktywuje reżim art. 293-299 KSH.
  
  

13. Trendy rozwojowe

• Cyfryzacja procesu – banki wdrażają podpis kwalifikowany i zdalną weryfikację poręczycieli, co skraca proces z kilku dni do kilku godzin.
  
  
• Hybrydowe zabezpieczenia – łączenie poręczenia z escrow account i rejestrowanym zastawem skarbowym tworzy pakiet „triple lock” zapewniający płynne refinansowanie długu w razie transakcji „sprzedam niedziałającą spółkę”.
  
  
• Poręczenia ESG-linked – stopa prowizji maleje, jeśli spółka osiąga określone cele środowiskowe; rozwiązanie szczególnie popularne w finansowaniu OZE 2024-2025.
  
  

14. Podsumowanie

Poręczenie cywilne pozostaje jednym z najbardziej elastycznych i wielofunkcyjnych zabezpieczeń wierzytelności w polskim systemie prawnym. Umiejętnie skonstruowane:

• zapewnia szybką pożyczkę dla zadłużonej firmy bez wielomiesięcznych negocjacji nad hipoteką,
  
  
• wzmacnia wiarygodność sprzedającego w procesie sprzedam zadłużoną spółkę oraz dynamizuje decyzje kupujących analizujących scenariusz „kupię firmę z długami”,
  
  
• ułatwia bankowi pozytywną rekomendację dla wniosku o oddalenie ogłoszenia upadłości spółki z ograniczoną odpowiedzialnością,
  
  
• dyscyplinuje zarząd, zwłaszcza gdy nowy menedżer przyjmuje funkcję z ogłoszenia „szukam prezesa” i jednocześnie staje się poręczycielem.
  
  

Jednocześnie jest to instrument wysokiego ryzyka – wymaga precyzyjnych klauzul, transparentnego ujawnienia w sprawozdaniach oraz stałego monitoringu sytuacji finansowej wszystkich stron. Dopiero spełnienie tych warunków czyni poręczenie skutecznym narzędziem w arsenale prawnika restrukturyzacyjnego i doradcy transakcyjnego, działających na rzecz przedsiębiorstw balansujących na granicy wypłacalności.