Prawo pierwokupu udziałów lub akcji stanowi jedno z najważniejszych narzędzi regulacyjnych służących zachowaniu stabilności właścicielskiej w spółkach kapitałowych. Jest to instytucja prawa cywilnego, która w praktyce obrotu gospodarczego odgrywa rolę mechanizmu ochronnego – zarówno dla dotychczasowych wspólników, jak i samego przedsiębiorstwa. W szczególności ma zastosowanie w sytuacjach, gdy zachodzi ryzyko przejęcia kontroli przez podmiot trzeci lub utraty wpływu na politykę spółki przez większościowego udziałowca.

Z punktu widzenia restrukturyzacji, inwestycji typu distressed asset, czy obrotu podmiotami w trudnej sytuacji finansowej, prawo pierwokupu często pojawia się w kontekście ogłoszeń i transakcji takich jak: sprzedam zadłużoną spółkę z zastrzeżeniem prawa pierwokupu dla wspólników, kupię firmę z długami – preferowana transakcja po wykonaniu prawa pierwokupu, czy też szukam prezesa do spółki z aktywnym mechanizmem pierwokupu udziałów przez fundusz inwestycyjny. Prawidłowe zrozumienie tej instytucji ma zatem kluczowe znaczenie nie tylko dla prawników, ale i dla inwestorów, zarządów, doradców restrukturyzacyjnych oraz pełnomocników właścicieli.

Charakter prawny i źródła regulacji

Definicja prawa pierwokupu

Zgodnie z art. 596 Kodeksu cywilnego, prawo pierwokupu to uprawnienie zastrzeżone dla jednej strony (uprawnionego), dające jej pierwszeństwo zakupu rzeczy (w tym przypadku udziałów lub akcji) w razie zamiaru ich sprzedaży przez właściciela osobie trzeciej. Istotą tego prawa jest obowiązek oferenta do uprzedniego zaoferowania sprzedaży oznaczonemu podmiotowi, zanim przejdzie on do transakcji z osobą trzecią.

W kontekście spółek prawa handlowego, prawo pierwokupu udziałów (w spółce z o.o.) lub akcji (w spółce akcyjnej) może wynikać z:

• ustawy (np. ustawa o gospodarce nieruchomościami, ustawa o lasach, ustawa o Krajowym Zasobie Nieruchomości),
  
  
• statutu lub umowy spółki – co jest najczęstszą formą,
  
  
• odrębnych umów cywilnoprawnych – np. umowy wspólników lub umowy inwestycyjnej.
  
  

Rodzaje pierwokupu w praktyce korporacyjnej

W praktyce występują różne rodzaje prawa pierwokupu, m.in.:

• ustawowe – wynikające wprost z przepisów prawa,
  
  
• kontraktowe – ustanowione na podstawie umowy cywilnej,
  
  
• wewnątrzkorporacyjne – zawarte w umowie lub statucie spółki.
  
  

Dodatkowo, niekiedy spotyka się również mechanizmy analogiczne, takie jak prawo pierwszeństwa (pre-emption right) czy prawo odkupu (call option), które formalnie nie są pierwokupem w rozumieniu Kodeksu cywilnego, ale funkcjonalnie pełnią zbliżoną rolę.

Wykonanie prawa pierwokupu – procedura, skutki i ograniczenia

Etapy realizacji prawa pierwokupu

Realizacja prawa pierwokupu następuje według ściśle określonej procedury:

1. Zawarcie warunkowej umowy sprzedaży udziałów lub akcji z osobą trzecią.
   
   
2. Zawiadomienie uprawnionego do pierwokupu o treści tej umowy (wraz z dokładnymi warunkami).
   
   
3. Złożenie oświadczenia o skorzystaniu z prawa pierwokupu przez uprawnionego w określonym terminie (zwykle 7 dni, o ile strony nie postanowią inaczej).
   
   
4. Zawarcie umowy sprzedaży udziałów lub akcji z uprawnionym – na warunkach identycznych, jak z osobą trzecią.
   
   

Należy pamiętać, że sprzedaż z naruszeniem prawa pierwokupu jest co do zasady ważna, ale może rodzić odpowiedzialność odszkodowawczą wobec uprawnionego. W niektórych przypadkach możliwe jest także dochodzenie unieważnienia czynności prawnej (np. przy naruszeniu umowy inwestycyjnej zawartej z klauzulą pierwokupu).

Skutki niepoinformowania uprawnionego

Brak poinformowania uprawnionego o zamiarze sprzedaży udziałów może skutkować odpowiedzialnością cywilną oraz wszczęciem postępowania zabezpieczającego. W przypadku, gdy wspólnik zignoruje statutowe prawo pierwokupu, może narazić się na roszczenia odszkodowawcze ze strony pozostałych udziałowców lub nawet żądania wykreślenia nabywcy z rejestru KRS.

Ograniczenia i wyjątki

Prawo pierwokupu nie obowiązuje w przypadkach przekazania udziałów:

• w drodze dziedziczenia,
  
  
• w ramach małżeńskiej wspólności majątkowej,
  
  
• do spółki zależnej lub dominującej (jeśli statut lub umowa spółki tak stanowi),
  
  
• w sytuacji przymusowego zbycia, np. w egzekucji lub upadłości (choć możliwe są wyjątki, gdy postanowienia umowne przewidują inne skutki).
  
  

Znaczenie prawa pierwokupu w kontekście restrukturyzacji i sprzedaży spółek

Mechanizm ochrony stabilności właścicielskiej

Prawo pierwokupu jest szczególnie istotne w kontekście planowanych transakcji sprzedaży udziałów lub akcji w spółkach znajdujących się w trudnej sytuacji finansowej. Właściciele spółek często zastrzegają w umowie spółki prawo pierwokupu dla wspólników lub inwestora strategicznego, by zachować kontrolę nad strukturą właścicielską – nawet w razie sytuacji podbramkowej, gdy publikowane są ogłoszenia typu: sprzedam zadłużoną spółkę – pierwokup dla wspólników z 60-dniowym terminem wykonania.

Przeszkoda lub szansa w transakcjach distressed M&A

Dla inwestorów planujących nabycie firmy z problemami zadłużeniowymi, prawo pierwokupu może stanowić barierę w przejęciu kontroli – zwłaszcza jeśli nie istnieje zgoda wspólników na rezygnację z tego prawa. Z drugiej strony, podmioty zainteresowane zakupem mogą wykorzystać sytuację, negocjując z obecnymi udziałowcami warunki zbycia lub nawet proponując im wspólne działania typu: kupię firmę z długami i obejmę udziały za zgodą wspólników – wykonanie pierwokupu w porozumieniu.

Wpływ na strategię inwestorską i restrukturyzacyjną

W kontekście profesjonalnych strategii restrukturyzacyjnych, prawo pierwokupu staje się elementem planowania przeniesienia aktywów lub przebudowy grupy kapitałowej. Może to przybrać formę:

• warunkowego podziału udziałów na transze, z prawem pierwokupu na wypadek niewykonania planu naprawczego,
  
  
• ustanowienia opcji inwestycyjnej z zastrzeżeniem pierwokupu przez fundusz zabezpieczający wierzytelność (np. pożyczka dla zadłużonej firmy z opcją pierwokupu udziałów przez inwestora zabezpieczającego),
  
  
• zawarcia umowy inwestycyjnej z klauzulą pierwokupu w razie wystąpienia warunków spustowych (trigger events).
  
  

Przykład praktyczny – prawo pierwokupu w spółce przemysłowej

Spółka przemysłowa z województwa śląskiego, będąca przedmiotem poważnego kryzysu płynnościowego, została wystawiona na sprzedaż przez dotychczasowego właściciela. Zgodnie z umową spółki, wszyscy udziałowcy mieli prawo pierwokupu w terminie 30 dni od zawiadomienia o zawarciu warunkowej umowy z nabywcą zewnętrznym. Pełnomocnik właściciela (działający jako pełnomocnik restrukturyzacyjny) powiadomił wspólników, z których jeden – fundusz private equity – wykonał pierwokup, przejmując 100% udziałów i proponując: zmienię prezesa, wprowadzę plan sanacyjny, a spółka utrzyma produkcję i zatrudnienie.

Tym samym prawo pierwokupu nie tylko uchroniło spółkę przed przejęciem przez zewnętrznego gracza, ale stało się narzędziem do wdrożenia nowej strategii rozwoju i oddłużenia.

Podsumowanie

Prawo pierwokupu udziałów lub akcji to kluczowy instrument regulujący obrót właścicielski w spółkach kapitałowych. Pełni funkcję stabilizacyjną, ochronną i kontrolną, a jego właściwe stosowanie może przesądzać o sukcesie lub fiasku transakcji inwestycyjnych, restrukturyzacyjnych oraz oddłużeniowych.

W warunkach dynamicznego obrotu gospodarczego, gdzie codziennie pojawiają się ogłoszenia typu sprzedam zadłużoną spółkę z zastrzeżeniem pierwokupu, szukam prezesa dla spółki z zablokowaną sprzedażą udziałów, czy pożyczka dla zadłużonej firmy z prawem nabycia akcji przez fundusz, dogłębna znajomość tej instytucji stanowi przewagę konkurencyjną – zarówno dla inwestora, jak i profesjonalnego pełnomocnika.