Pawnowanie, zwane również zastawem akcji, stanowi jedną z form zabezpieczenia wierzytelności, polegającą na obciążeniu praw z akcji na rzecz wierzyciela (zastawnika), który – w przypadku niewykonania zobowiązania przez dłużnika – może zaspokoić się z przedmiotu zastawu. Instytucja ta znajduje zastosowanie zarówno w relacjach między osobami fizycznymi, jak i w obrocie profesjonalnym, zwłaszcza w ramach finansowania korporacyjnego, transakcji typu leverage buyout, restrukturyzacji zadłużenia czy też przy udzielaniu pożyczek pomostowych dla podmiotów znajdujących się w trudnej sytuacji finansowej.

W praktyce obrotu gospodarczego pawnowanie akcji jest coraz częściej wykorzystywane jako narzędzie zabezpieczające inwestycje w spółki zadłużone, objęte postępowaniami naprawczymi lub przygotowywane do sprzedaży – czego przykładem są działania typu: sprzedam zadłużoną spółkę z zabezpieczeniem w postaci zastawu na akcjach, kupię firmę z długami pod warunkiem ustanowienia zastawu na udziałach czy pożyczka dla zadłużonej firmy – zabezpieczona akcjami spółki zależnej.

Pojęcie i podstawy prawne zastawu akcji

Charakter prawny pawnowania akcji

Zastaw akcji stanowi ograniczone prawo rzeczowe, uregulowane w przepisach Kodeksu cywilnego (art. 306 i n.) oraz Kodeksu spółek handlowych (KSH), a w przypadku akcji zdematerializowanych – także w ustawie o obrocie instrumentami finansowymi oraz ustawie o Krajowym Depozycie Papierów Wartościowych.

Zastaw na akcjach może zostać ustanowiony na:

• akcjach imiennych spółek niepublicznych,
  
  
• akcjach na okaziciela (pod warunkiem ich materialnej formy),
  
  
• akcjach zdematerializowanych, wpisanych do rejestru prowadzonego przez Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych.
  
  

W praktyce zastaw na akcjach stanowi nie tylko mechanizm zabezpieczenia konkretnej wierzytelności, ale także narzędzie umożliwiające faktyczną kontrolę nad spółką – szczególnie wtedy, gdy umowa zastawu przewiduje dodatkowe uprawnienia wierzyciela, takie jak prawo do wykonywania głosów z akcji.

Warunki skuteczności zastawu

Aby zastaw akcji był skuteczny względem osób trzecich, muszą zostać spełnione określone wymogi formalne:

• zawarcie umowy zastawu w formie pisemnej z datą pewną (dla akcji imiennych – z podpisami notarialnie poświadczonymi),
  
  
• wpis zastawu do księgi akcyjnej (dla akcji imiennych),
  
  
• złożenie akcji (dokumentu akcji) u wierzyciela lub w depozycie (dla akcji materialnych),
  
  
• rejestracja w systemie depozytowym (dla akcji zdematerializowanych).
  
  

Niedopełnienie powyższych wymogów może skutkować nieważnością zabezpieczenia lub jego nieskutecznością względem innych wierzycieli, w tym syndyka lub zarządcy restrukturyzacyjnego.

Zastaw akcji jako instrument zabezpieczający w procesach oddłużeniowych

Pawnowanie akcji w ramach finansowania zwrotnego

W kontekście restrukturyzacji zadłużenia, zastaw akcji często stosowany jest jako element zabezpieczenia pożyczki udzielanej spółce zagrożonej niewypłacalnością. W takiej konfiguracji właściciele spółki przekazują akcje (lub udziały) w zastaw pożyczkodawcy, który – w razie braku spłaty – może przejąć ich własność na mocy tytułu egzekucyjnego lub skorzystać z procedury sprzedaży zastawionej wierzytelności.

Tego rodzaju mechanizm staje się szczególnie atrakcyjny dla inwestorów poszukujących okazji typu kupię firmę z długami, z pełnym zabezpieczeniem w postaci akcji spółki dominującej. Umowy tego rodzaju zawierają często klauzule dotyczące pełnomocnictwa do głosowania, wykonywania prawa kontroli oraz prawa żądania zmiany składu zarządu – co wiąże się ze strategią typu zmienię prezesa i wdrożę program naprawczy.

Przykład praktyczny: restrukturyzacja z wykorzystaniem zastawu na akcjach

Spółka holdingowa X, będąca właścicielem kilku spółek operacyjnych, uzyskała pożyczkę restrukturyzacyjną w wysokości 8 mln zł na spłatę wymagalnych zobowiązań wobec ZUS i Urzędu Skarbowego. W ramach zabezpieczenia inwestor uzyskał zastaw rejestrowy na 100% akcji spółek zależnych. Zgodnie z umową, w przypadku opóźnienia w spłacie przekraczającego 30 dni, pożyczkodawca miał prawo przejąć akcje i dokonać zmian w składzie organów – co skutkowało wpisem do KRS w trybie art. 19 ust. 1 ustawy o KRS. W ogłoszeniu inwestycyjnym użyto formuły: pożyczka dla zadłużonej firmy z pełnym zabezpieczeniem w akcjach i gotowością do przejęcia zarządzania.

Pawnowanie akcji a prawo spółek

Wpływ zastawu na prawa korporacyjne

Ustanowienie zastawu na akcjach nie wyłącza automatycznie uprawnień korporacyjnych akcjonariusza. Co do zasady, dopóki nie dojdzie do przejęcia akcji, zastawnik nie może wykonywać prawa głosu. Jednakże strony umowy mogą postanowić inaczej – przewidując wykonanie prawa głosu przez zastawnika za zgodą właściciela akcji lub z mocy umowy.

Takie ukształtowanie stosunku prawnego może prowadzić do sytuacji, w której realną kontrolę nad spółką sprawuje podmiot trzeci – co w praktyce stanowi mechanizm alternatywny wobec przejęcia udziałów w drodze klasycznej sprzedaży. Jest to szczególnie popularne w sytuacjach, gdy właściciel spółki mówi: sprzedam zadłużoną spółkę, ale chcę zachować formalnie prawa do akcji do czasu zakończenia audytu finansowego.

Zastaw akcji a zgoda organów spółki

W niektórych przypadkach statut spółki może przewidywać konieczność uzyskania zgody rady nadzorczej lub walnego zgromadzenia na ustanowienie zastawu. Ma to szczególne znaczenie w spółkach z ograniczoną liczbą akcjonariuszy lub w spółkach strategicznych, gdzie obrót akcjami jest reglamentowany.

Nieuzyskanie wymaganej zgody może skutkować nieważnością czynności prawnej lub uznaniem jej za bezskuteczną w stosunku do spółki – co z kolei wywołuje istotne ryzyko dla wierzyciela inwestującego w pożyczkę zabezpieczoną akcjami. Dlatego każda umowa pożyczki, której zabezpieczeniem jest pawnowanie akcji, powinna być poprzedzona kompleksowym due diligence korporacyjnym.

Aspekty proceduralne i egzekucyjne

Egzekucja z zastawionych akcji

W przypadku niewykonania zobowiązania przez dłużnika, wierzyciel może wszcząć procedurę zaspokojenia z przedmiotu zastawu. W zależności od rodzaju akcji i rodzaju zastawu (rejestrowy czy zwykły), stosuje się odpowiednie procedury:

• zastaw zwykły – realizowany przez komornika na podstawie tytułu wykonawczego,
  
  
• zastaw rejestrowy – realizowany przez zaspokojenie wierzyciela bez udziału sądu (sprzedaż pozasądowa) lub przejęcie własności.
  
  

W przypadku zastawu rejestrowego, strony mogą w umowie przewidzieć uproszczoną formę zaspokojenia – co zwiększa bezpieczeństwo i szybkość działania pożyczkodawcy, a tym samym podnosi atrakcyjność instrumentu jako zabezpieczenia transakcji typu kupię firmę z długami w zamian za pakiet kontrolny akcji.

Rejestracja zastawu

Dla zastawu rejestrowego konieczny jest wpis do rejestru zastawów prowadzonego przez sąd rejestrowy. Wpis taki ma charakter deklaratoryjny, ale wywołuje skutek wobec osób trzecich, w tym syndyka i komornika. Dodatkowo, zastaw powinien być ujawniony w księdze akcyjnej spółki oraz – w przypadku akcji zdematerializowanych – w rejestrze prowadzonym przez KDPW lub biuro maklerskie.

Podsumowanie

Pawnowanie akcji, jako forma zabezpieczenia wierzytelności, stanowi jedno z najbardziej elastycznych i skutecznych narzędzi w obrocie gospodarczym. Pozwala nie tylko na ochronę interesów wierzyciela, ale również – poprzez odpowiednie ukształtowanie umowy – umożliwia realny wpływ na politykę korporacyjną dłużnika. W kontekście restrukturyzacji, transakcji M&A, finansowania zwrotnego czy inwestycji w aktywa wysokiego ryzyka, instytucja ta nabiera szczególnego znaczenia.

W realiach, w których coraz częściej spotykamy się z ogłoszeniami typu sprzedam zadłużoną spółkę z pakietem akcji w pawnie, szukam prezesa do spółki zabezpieczonej zastawem czy pożyczka dla zadłużonej firmy z opcją przejęcia akcji, dogłębna znajomość mechanizmów pawnowania staje się nieodzownym narzędziem prawnym i inwestycyjnym.