Osobiste poręczenie członka zarządu stanowi jedno z najdonioślejszych narzędzi wykorzystywanych w praktyce obrotu gospodarczego w celu zwiększenia wiarygodności kredytowej spółek kapitałowych, w szczególności spółek z ograniczoną odpowiedzialnością. Jest to instytucja o wyjątkowej doniosłości zarówno z punktu widzenia wierzyciela, który dąży do zabezpieczenia swoich interesów, jak i samego poręczyciela – członka zarządu, który poprzez takie zobowiązanie podejmuje istotne ryzyko osobiste.

W warunkach dynamicznie zmieniającego się rynku, na którym coraz częściej pojawiają się oferty typu sprzedam zadłużoną spółkę z zaległościami w ZUS, kupuję firmę z długami czy zapytania w rodzaju szukam prezesa do spółki po restrukturyzacji, temat osobistego poręczenia zarządu nabiera nowego znaczenia. Niejednokrotnie to właśnie to poręczenie – a nie sama sytuacja finansowa spółki – decyduje o przyznaniu kredytu, leasingu czy inwestycji kapitałowej, w tym udzielenia pożyczki dla zadłużonej firmy.

Pojęcie i charakter prawny osobistego poręczenia

Definicja i źródła prawa

Osobiste poręczenie członka zarządu to jednostronne zobowiązanie osoby fizycznej będącej członkiem organu wykonawczego spółki do poniesienia odpowiedzialności za cudzy dług – zazwyczaj zobowiązanie spółki kapitałowej – w przypadku niewykonania tego zobowiązania przez spółkę.

Instytucja ta uregulowana jest w art. 876 i nast. Kodeksu cywilnego, który stanowi, że „przez umowę poręczenia poręczyciel zobowiązuje się względem wierzyciela wykonać zobowiązanie na wypadek, gdyby dłużnik go nie wykonał”.

W praktyce poręczenie to przybiera najczęściej formę poręczenia cywilnoprawnego, rzadziej wekslowego, chociaż stosuje się również konstrukcje poręczenia solidarnego (art. 881 KC) lub zabezpieczenia przez wystawienie weksla in blanco.

Dobrowolność i zakres

Poręczenie ma charakter dobrowolny i wymaga wyraźnego oświadczenia woli poręczyciela. Zazwyczaj stanowi ono wymóg wierzyciela w przypadku finansowania spółek o niskim kapitale zakładowym lub niekorzystnych wynikach finansowych. W praktyce często zawierane jest przy zawieraniu umów kredytowych, leasingowych, faktoringowych lub podczas restrukturyzacji zadłużenia.

Zakres odpowiedzialności poręczyciela może być ograniczony (np. do kwoty głównej zobowiązania) lub nieograniczony – obejmujący także odsetki, koszty postępowania sądowego i egzekucyjnego.

Praktyczne zastosowanie poręczenia członka zarządu

W obrocie kredytowym i leasingowym

W sytuacjach, gdy spółka z o.o. ubiega się o finansowanie, np. leasing lub kredyt obrotowy, instytucje finansowe rutynowo żądają dodatkowego zabezpieczenia w formie poręczenia członków zarządu. Jest to powszechne zwłaszcza w sektorze MŚP, gdzie struktura kapitałowa nie zapewnia dostatecznego zabezpieczenia.

Poręczenie to może być decydujące dla pozytywnej decyzji kredytowej, a w przypadku niewypłacalności spółki – staje się podstawą dla dochodzenia roszczeń bezpośrednio od członka zarządu. Zdarza się, że nawet po zbyciu udziałów i zmianie prezesa, dawny członek zarządu wciąż ponosi odpowiedzialność na podstawie wcześniej udzielonego poręczenia.

W procesie pozyskiwania inwestora lub partnera strategicznego

Osobiste poręczenie członka zarządu może być również elementem negocjacyjnym w transakcjach kapitałowych. Przykładowo, inwestor rozważający przejęcie zadłużonej spółki produkcyjnej może zażądać, aby obecny zarząd lub wspólnicy złożyli poręczenie osobiste na wypadek ujawnienia nieznanych wcześniej zobowiązań. Tego rodzaju mechanizm może występować przy transakcjach określanych w komunikatach jako kupuję firmę z długami lub sprzedam zadłużoną spółkę z zaległościami podatkowymi.

Poręczenie może być także warunkiem wejścia inwestora do spółki, np. poprzez pożyczkę dla zadłużonej firmy udzielaną z jednoczesnym ustanowieniem zabezpieczenia w postaci poręczenia osobistego i hipoteki.

Odpowiedzialność cywilna i egzekucyjna poręczyciela

Zakres odpowiedzialności

Zgodnie z art. 881 KC, poręczyciel odpowiada jak współdłużnik solidarny, co oznacza, że wierzyciel może dochodzić roszczeń zarówno od dłużnika głównego (spółki), jak i od poręczyciela – wedle własnego uznania.

Odpowiedzialność ta obejmuje nie tylko kwotę główną zobowiązania, ale również:

• odsetki,
  
  
• koszty windykacyjne i egzekucyjne,
  
  
• koszty procesu,
  
  
• opłaty notarialne i sądowe.
  
  

W praktyce oznacza to, że członek zarządu może zostać obciążony roszczeniem w wysokości kilkukrotnie przewyższającej pierwotne zobowiązanie spółki – zwłaszcza jeśli nie dochowa należytej staranności przy zawieraniu poręczenia lub nie ograniczy swojej odpowiedzialności.

Przykład

Członek zarządu spółki technologicznej poręcza kredyt obrotowy w wysokości 500.000 zł, zaciągnięty na finansowanie innowacyjnego projektu. Po roku spółka popada w niewypłacalność i nie spłaca rat kredytu. Bank kieruje powództwo bezpośrednio przeciwko poręczycielowi, uzyskując tytuł wykonawczy na kwotę ponad 600.000 zł (z odsetkami i kosztami egzekucji). Pomimo zbycia udziałów i formalnego wycofania się z działalności, były prezes nadal odpowiada swoim majątkiem osobistym – w tym nieruchomością stanowiącą zabezpieczenie.

Ograniczenie i wygaśnięcie odpowiedzialności

Poręczenie może zostać ograniczone umownie – np. czasowo (do określonej daty) lub kwotowo. Możliwe jest również jego wygaśnięcie z mocy prawa:

• wskutek spełnienia świadczenia przez spółkę,
  
  
• w wyniku zwolnienia z długu przez wierzyciela,
  
  
• w razie przedawnienia zobowiązania głównego,
  
  
• wskutek upadłości poręczyciela,
  
  
• na mocy ugody sądowej.
  
  

W praktyce, przy transakcjach polegających na sprzedaży zadłużonej spółki lub przejęciu spółki z długami, ustala się wyraźnie, kto przejmuje odpowiedzialność za istniejące zobowiązania, a poręczenia osobiste są przedmiotem szczegółowej analizy i renegocjacji.

Znaczenie poręczenia w kontekście restrukturyzacji i upadłości

W postępowaniach restrukturyzacyjnych i upadłościowych poręczenie osobiste nie traci mocy. Wierzyciel, który uzyskał wcześniej poręczenie, może kierować roszczenia zarówno przeciwko spółce (jako dłużnikowi głównemu), jak i przeciwko poręczycielowi – nawet jeżeli ten nie pełni już funkcji zarządczej.

W praktyce syndycy masy upadłości, przygotowując plan podziału, nie uwzględniają majątku poręczyciela, który nie wchodzi do masy upadłości. Tym samym wierzyciel może kontynuować dochodzenie roszczeń z majątku prywatnego poręczyciela – niezależnie od przebiegu postępowania upadłościowego spółki.

Wnioski końcowe

Osobiste poręczenie członka zarządu to narzędzie niezwykle skuteczne z punktu widzenia wierzycieli, lecz bardzo ryzykowne dla osób pełniących funkcje zarządcze. Dla inwestorów planujących wejście w spółkę z problemami finansowymi – często ogłaszaną jako sprzedam niedziałającą spółkę, kupuję firmę z długami, czy szukam prezesa do reaktywacji zadłużonej firmy – analiza poręczeń osobistych jest nieodzownym elementem due diligence.

Zarazem, dla profesjonalistów chcących zabezpieczyć własny majątek, kluczowe jest podejmowanie zobowiązań wyłącznie z pełną świadomością skutków prawnych, ograniczanie odpowiedzialności w umowie oraz monitorowanie sytuacji spółki również po ustaniu funkcji.

W otoczeniu prawnym, w którym odpowiedzialność osobista może wykraczać poza granice formalnej roli w spółce, świadomość skutków poręczenia stanowi podstawowy element zarządzania ryzykiem osobistym w działalności gospodarczej