Postępowanie restrukturyzacyjne stanowi jedną z najważniejszych instytucji prawa gospodarczego służących zachowaniu zdolności operacyjnej przedsiębiorstwa zagrożonego niewypłacalnością. Celem tego postępowania nie jest likwidacja majątku dłużnika, lecz jego ochrona i umożliwienie dalszego prowadzenia działalności w sposób uporządkowany i kontrolowany. Aby proces ten przebiegał transparentnie, bezpiecznie i zgodnie z interesem wierzycieli, ustawodawca przewidział instytucję organu nadzorczego. Rola tego organu, jego funkcje, kompetencje oraz znaczenie praktyczne są kluczowe dla skuteczności restrukturyzacji – zwłaszcza w przypadku podmiotów funkcjonujących pod wysokim ciężarem zadłużenia.

W kontekście procesów rynkowych, w których pojawiają się ogłoszenia typu sprzedam zadłużoną spółkę, kupuję firmę z długami czy szukam prezesa do spółki w restrukturyzacji, obecność aktywnego i profesjonalnego organu nadzorczego staje się nie tylko wymogiem ustawowym, ale także czynnikiem budującym zaufanie inwestorów i kontrahentów.

Podstawy prawne działania organu nadzorczego

Organ nadzorczy postępowania restrukturyzacyjnego funkcjonuje w oparciu o przepisy ustawy z dnia 15 maja 2015 r. – Prawo restrukturyzacyjne (Dz.U. z 2022 r. poz. 2309 ze zm.). W zależności od trybu postępowania – czy jest to postępowanie o zatwierdzenie układu, przyspieszone postępowanie układowe, postępowanie układowe czy sanacyjne – funkcję organu nadzorczego pełni odpowiednio nadzorca układu, tymczasowy nadzorca sądowy lub zarządca.

Choć formalnie nie istnieje jednolity organ nadzorczy dla wszystkich rodzajów restrukturyzacji, to jednak wspólnym mianownikiem jest jego fundamentalna rola w zapewnieniu transparentności, równowagi interesów stron oraz zgodności działań z przepisami prawa.

Funkcje i obowiązki organu nadzorczego

Kontrola sytuacji majątkowej i finansowej dłużnika

Podstawowym zadaniem organu nadzorczego jest stałe monitorowanie sytuacji finansowej dłużnika. Nadzorca ma obowiązek analizowania przepływów pieniężnych, sprawdzania zobowiązań wobec wierzycieli (np. zaległości w ZUS czy wobec kontrahentów) oraz weryfikowania aktywów majątkowych spółki. Taka wiedza pozwala uniknąć nieuczciwego działania zarządu i przeciwdziałać wyzbywaniu się majątku w sposób sprzeczny z interesem ogółu wierzycieli.

W praktyce nadzór ten może ujawniać ryzyka, które stają się podstawą decyzji inwestycyjnych – np. odmowy udzielenia pożyczki dla zadłużonej firmy lub zmiany planów inwestora, który początkowo zamierzał kupić firmę z długami, ale po audycie wycofuje się z transakcji.

Zatwierdzanie czynności przekraczających zwykły zarząd

W postępowaniu sanacyjnym oraz przyspieszonym układowym nadzorca lub zarządca może zostać upoważniony do zatwierdzania czynności przekraczających zwykły zarząd. Dotyczy to m.in. zbywania nieruchomości, zaciągania kredytów, ustanawiania zabezpieczeń czy zawierania ugód z kluczowymi wierzycielami.

Jeśli np. zarząd spółki planuje zawarcie umowy sprzedaży udziałów w zależnej spółce-córce, sprzedaż zadłużonej nieruchomości lub podpisanie porozumienia z nowym prezesem (zmienię prezesa), czynności te mogą wymagać zgody nadzorcy. Brak takiej zgody może skutkować nieważnością czynności z mocy prawa lub skutkować odpowiedzialnością odszkodowawczą członków zarządu.

Reprezentacja wierzycieli i ochrona ich interesów

Organ nadzorczy pełni funkcję quasi-reprezentanta ogółu wierzycieli. Jego rolą jest zapewnienie, aby działania dłużnika były zgodne z zasadami uczciwości kupieckiej i nie prowadziły do pogorszenia sytuacji wierzycieli uprzywilejowanych, zabezpieczonych hipotecznie czy publicznoprawnych.

W praktyce często spotyka się sytuacje, w których nadzorca sprzeciwia się zaproponowanemu układowi, jeśli uzna, że propozycje układowe są iluzoryczne, a jedynym celem dłużnika jest odsunięcie egzekucji w czasie. Taka funkcja kontrolna może skutkować również rekomendacją zmiany zarządu – szukam prezesa staje się wówczas frazą nie tylko rynkową, ale również operacyjną w toku postępowania.

Rodzaje organów nadzorczych i ich charakterystyka

Nadzorca układu (postępowanie o zatwierdzenie układu)

Powoływany przez dłużnika spośród doradców restrukturyzacyjnych, nadzorca układu ma obowiązek czuwania nad przygotowaniem i przebiegiem głosowania nad układem. Choć nie jest organem sądowym, jego raporty i opinie stanowią podstawę do zatwierdzenia układu przez sąd. W tej formule nadzorca nie ma uprawnień do ingerencji w zarządzanie spółką, co oznacza, że pełni funkcję bardziej doradczą i sprawozdawczą.

Tymczasowy nadzorca sądowy (postępowanie układowe)

Powoływany przez sąd jeszcze przed otwarciem postępowania, tymczasowy nadzorca ma obowiązek oceny sytuacji majątkowej i ustalenia, czy wniosek dłużnika zasługuje na uwzględnienie. Jego opinia bywa kluczowa przy ocenie realności wykonania układu. W praktyce często korzysta z pomocy biegłych, audytorów oraz wywiadowni gospodarczych.

Zarządca (postępowanie sanacyjne)

Najszersze kompetencje posiada zarządca – to on przejmuje zarządzanie przedsiębiorstwem, reprezentuje je na zewnątrz i prowadzi działania sanacyjne. Jego zadaniem jest m.in. restrukturyzacja zatrudnienia, sprzedaż zbędnych składników majątkowych, zawieranie nowych kontraktów oraz restrukturyzacja zadłużenia.

To właśnie zarządca decyduje, czy warto utrzymać dotychczasowy model biznesowy, czy też sprzedać zadłużoną spółkę inwestorowi branżowemu, który posiada środki na odbudowę operacyjną i gotów jest zainwestować kapitał wysokiego ryzyka. W takich sytuacjach ogłoszenie w stylu sprzedam zadłużoną spółkę z zaległościami w ZUS może być zgodne z planem sanacyjnym, zaakceptowanym przez zarządcę i zatwierdzonym przez sąd.

Znaczenie organu nadzorczego dla inwestorów i kontrahentów

Dla podmiotów zewnętrznych – zwłaszcza inwestorów rozważających przejęcie zadłużonej spółki lub udzielenie jej finansowania pomostowego – obecność rzetelnego i transparentnego organu nadzorczego stanowi ważny sygnał jakościowy. Niejednokrotnie inwestorzy oczekują, że plan restrukturyzacyjny będzie tworzony lub przynajmniej konsultowany z nadzorcą. W takich okolicznościach pojawia się potrzeba:

• skoordynowania strategii inwestycyjnej z działaniami nadzorcy,
  
  
• uzyskania raportu sytuacyjnego (tzw. due diligence restrukturyzacyjnego),
  
  
• przeprowadzenia rozmów dotyczących możliwości personalnych – zmienię prezesa, szukam prezesa z doświadczeniem w postępowaniach naprawczych,
  
  
• zaprojektowania mechanizmów zabezpieczeń dla nowych finansowań (pożyczka dla zadłużonej firmy zabezpieczona wpisem w KRS i hipoteki).
  
  

Wnioski końcowe

Organ nadzorczy w postępowaniu restrukturyzacyjnym pełni funkcję centralną – jego działania mają istotny wpływ nie tylko na przebieg postępowania, ale także na decyzje inwestorów, kontrahentów i samego sądu. Nadzór ten przybiera różne formy – od funkcji czysto sprawozdawczej po pełnoprawne zarządzanie – lecz zawsze jego zadaniem jest zapewnienie, by restrukturyzacja była realna, uczciwa i zgodna z interesem ogółu wierzycieli.

W kontekście dynamicznie rozwijającego się rynku obrotu podmiotami w kryzysie, gdzie powszechne stają się zapytania w rodzaju sprzedam zadłużoną spółkę, kupię firmę z długami, obecność profesjonalnego organu nadzorczego niejednokrotnie przesądza o wiarygodności całego procesu i jego szansach na sukces. Stąd też rosnąca potrzeba specjalizacji doradców restrukturyzacyjnych oraz transparentnego raportowania działań – w interesie zarówno dłużników, jak i ich wierzycieli, kontrahentów i potencjalnych nabywców.