Oligacja, określana w języku prawniczym jako „zobowiązanie zbiorowe” lub „dług grupowy”, to instytucja wykształcona na gruncie doktryny prawa cywilnego i finansowego, odnosząca się do sytuacji, w której kilka podmiotów jest wspólnie i solidarnie zobowiązanych względem wierzyciela lub grupy wierzycieli do wykonania jednego, łącznego świadczenia. Oligacja może występować zarówno po stronie dłużników (zobowiązanie wielopodmiotowe), jak i wierzycieli (roszczenie grupowe), a jej celem jest uproszczenie struktury odpowiedzialności oraz zwiększenie realności zaspokojenia roszczenia.

W praktyce obrotu gospodarczego dług grupowy bywa wykorzystywany m.in. przy finansowaniu przedsięwzięć kapitałowych, zabezpieczeniu emisji obligacji, tworzeniu syndykatów bankowych oraz w przypadkach, gdy kilka powiązanych podmiotów (np. w ramach grupy kapitałowej) odpowiada za tę samą należność.

2. Podstawa prawna oligacji – ramy normatywne

Chociaż termin „oligacja” nie występuje wprost w polskich ustawach, instytucja ta znajduje odzwierciedlenie w szeregu przepisów kodeksowych i ustaw szczególnych:

• art. 366–378 Kodeksu cywilnego – regulacje dotyczące odpowiedzialności solidarnej i in solidum,
  
  
• art. 353(1) k.c. – zasada swobody umów, umożliwiająca kreowanie konstrukcji długu grupowego,
  
  
• art. 14 i 19 Prawa restrukturyzacyjnego – zobowiązania wielopodmiotowe w układach grupowych,
  
  
• art. 9 ustawy o obligacjach – emisje obligacji przez kilka podmiotów (np. joint ventures),
  
  
• prawo wekslowe i czekowe – współodpowiedzialność solidarnościowa wystawców, indosantów i akceptantów.
  
  

Oligacja może zatem mieć zarówno pochodzenie ustawowe, jak i umowne – np. jako wynik konsorcjalnej umowy kredytowej, wspólnego zobowiązania inwestorskiego czy aktu przystąpienia do długu.

3. Rodzaje oligacji – klasyfikacja funkcjonalna

W literaturze przedmiotu i praktyce wyróżnia się kilka zasadniczych typów długu grupowego:

• Oligacja solidarna – najczęściej spotykana, polegająca na tym, że każdy z dłużników odpowiada za całość zobowiązania wobec wierzyciela (np. wspólnicy spółki jawnej).
  
  
• Oligacja niepodzielna (in solidum) – każdy dłużnik odpowiada za całość, ale tylko do momentu zaspokojenia wierzyciela przez któregokolwiek z nich.
  
  
• Oligacja alternatywna – zobowiązanie, które może być wykonane przez różne osoby lub w różnych formach, z zachowaniem tożsamości świadczenia.
  
  
• Oligacja kaucjonalna – związana z zabezpieczeniem długu przez kilka podmiotów trzecich (np. poręczycieli, gwarantów, fundusze poręczeniowe).
  
  

W praktyce restrukturyzacyjnej szczególnie istotne znaczenie ma oligacja wewnątrzgrupowa – tj. sytuacja, w której kilka spółek z jednej grupy kapitałowej odpowiada za wspólne zobowiązania wobec instytucji finansowej lub kontrahenta strategicznego.

4. Funkcja oligacji w restrukturyzacji i procesach oddłużeniowych

Instytucja długu grupowego znajduje praktyczne zastosowanie m.in. w następujących kontekstach:

• restrukturyzacje konsorcjów branżowych – np. wspólne przystąpienie do układu wielu spółek wykonujących wspólną inwestycję infrastrukturalną,
  
  
• umowy wsparcia grupowego (cross-guarantees) – w których kilka spółek udziela gwarancji na rzecz jednego długu (często spotykane w transakcjach typu pożyczka dla zadłużonej firmy),
  
  
• ratowanie podmiotu dominującego przez spółki zależne – np. przez objęcie wspólnej odpowiedzialności za obligacje lub inne instrumenty finansowe.
  
  

Tego typu struktury pozwalają także na efektywniejsze przejęcie podmiotu przez inwestora zewnętrznego (kupię firmę z długami), który przejmuje kontrolę nad całą grupą i stopniowo restrukturyzuje jej długi przez przekształcenia oligacyjne.

5. Ryzyka związane z oligacją – odpowiedzialność, regres, niewypłacalność

Choć oligacja zwiększa szanse zaspokojenia wierzyciela, nakłada ona istotne ryzyka na dłużników:

• ryzyko regresu wewnętrznego – dłużnik, który zapłacił całość, może dochodzić zwrotu od pozostałych, co komplikuje relacje wewnątrz grupy,
  
  
• rozciąganie niewypłacalności – niewypłacalność jednego dłużnika może uruchomić odpowiedzialność pozostałych,
  
  
• odpowiedzialność menedżerska – członkowie zarządów mogą ponosić odpowiedzialność za zobowiązania innych spółek z grupy, jeśli zatwierdzili oligację bez należytej staranności.
  
  

W tym kontekście osoby pełniące funkcje reprezentacyjne (np. prezes zarządu) często są zmieniane celem ochrony przed odpowiedzialnością – stąd wzmożony popyt na rozwiązania typu szukam prezesa, szczególnie wśród podmiotów o niestabilnej sytuacji finansowej.

6. Przykład praktyczny zastosowania oligacji

Przykład: Grupa „LogiTrans SA” zrzeszała 5 spółek z różnych województw, z których każda odpowiadała za odcinek dostaw strategicznych komponentów dla dużego kontrahenta zagranicznego. Z uwagi na zaległości finansowe podmiotu centralnego, konieczne było pozyskanie środków z rynku obligacyjnego. Emisja została zabezpieczona oligacyjnie – wszystkie spółki odpowiadały solidarnie za wykup obligacji.

Z racji skomplikowanej struktury i ryzyka niewypłacalności, inwestor zewnętrzny (kupię firmę z długami) zażądał uprzedniego przekształcenia struktury oligacyjnej oraz zmiany osób pełniących funkcje reprezentacyjne (zmienię prezesa). Po dokonaniu tych czynności i konsolidacji długu, inwestor udzielił finansowania w modelu pożyczka dla zadłużonej firmy w wysokości 12 mln zł.

7. Oligacja a obrót wtórny wierzytelnościami i pozycja wierzycieli

Dług grupowy może również występować jako przedmiot wtórnego obrotu wierzytelnościami – np. fundusze sekurytyzacyjne lub inwestorzy nabywają oligacyjne zobowiązania z zamiarem ich dochodzenia w pakiecie. Kluczowe znaczenie ma wówczas precyzyjne oznaczenie zakresu odpowiedzialności każdego z dłużników.

W postępowaniach restrukturyzacyjnych pojawia się możliwość przypisania długu oligacyjnego do kilku kategorii układowych, co budzi kontrowersje i bywa przedmiotem sporów sądowych.

8. Wpływ oligacji na transakcje typu „sprzedam zadłużoną spółkę”

Dług grupowy znacząco wpływa na atrakcyjność transakcji typu sprzedam zadłużoną spółkę, gdyż nabywca musi brać pod uwagę:

• ukryte zobowiązania wynikające z porozumień oligacyjnych,
  
  
• potencjalną odpowiedzialność regresową wobec spółek z grupy,
  
  
• konieczność pozyskania zgód banków i obligatariuszy na zmianę podmiotową.
  
  

Stąd też przy tego rodzaju transakcjach zaleca się przeprowadzenie pełnego audytu zobowiązań wielopodmiotowych oraz stosowanie klauzul warunkowych i zapewnień mających na celu ochronę przed ryzykiem nieujawnionego zadłużenia.

9. Uwagi końcowe – oligacja jako instrument równowagi między ochroną wierzycieli a efektywnością restrukturyzacyjną

Oligacja, mimo iż nieuregulowana w sposób kompleksowy w systemie prawa polskiego, pełni istotną funkcję w praktyce finansowania przedsiębiorstw, zwłaszcza w środowisku wielopodmiotowych struktur kapitałowych i skonsolidowanego zadłużenia. Jej obecność zwiększa bezpieczeństwo wierzycieli, ale może również znacząco skomplikować proces restrukturyzacyjny, zwłaszcza jeśli wiąże się z odpowiedzialnością majątkową podmiotów niewystępujących formalnie w księgach rachunkowych głównego dłużnika.

W środowisku prawnym i inwestycyjnym znajomość zasad funkcjonowania oligacji staje się warunkiem koniecznym dla skutecznej analizy due diligence, negocjowania transakcji i projektowania bezpiecznych struktur typu pożyczka dla zadłużonej firmy, sprzedam zadłużoną spółkę, czy zmienię prezesa.