Obniżenie kapitału zakładowego to jedno z istotnych narzędzi prawno-korporacyjnych wykorzystywanych w procesach restrukturyzacyjnych, naprawczych oraz optymalizacyjnych. Jako operacja wpływająca bezpośrednio na strukturę bilansową spółki, może służyć zarówno ochronie wierzycieli, jak i przygotowaniu gruntu pod działania inwestycyjne, w tym pod transakcje typu „kupię firmę z długami” lub „sprzedam zadłużoną spółkę”.

Z perspektywy prawa handlowego, obniżenie kapitału zakładowego może realizować wielość celów: od wyrównania strat bilansowych, przez wypłatę środków wspólnikom, aż po przygotowanie spółki do połączenia, przekształcenia czy sprzedaży w ramach procesów typu distressed M&A. Niezależnie od przesłanek, każda procedura obniżenia kapitału zakładowego musi być przeprowadzona z uwzględnieniem zasady ochrony wierzycieli oraz transparentności wobec interesariuszy.

II. Podstawy prawne – regulacje kodeksowe i pozaustawowe

Zgodnie z art. 455–458 ustawy z dnia 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych (Dz.U. z 2022 r. poz. 1467, dalej: „k.s.h.”), obniżenie kapitału zakładowego wymaga podjęcia uchwały wspólników (w sp. z o.o.) lub walnego zgromadzenia akcjonariuszy (w S.A.), wskazującej m.in. wysokość obniżenia, sposób jego przeprowadzenia oraz cel, w jakim się je dokonuje.

W zależności od przyjętego modelu, obniżenie kapitału może mieć charakter:

• realny – poprzez wypłatę środków wspólnikom lub umorzenie udziałów/akcji za wynagrodzeniem;
  
  
• nominalny – wyłącznie poprzez korektę wartości księgowej udziałów/akcji, bez wypłat na rzecz wspólników.
  
  

W każdej sytuacji wymagana jest publikacja ogłoszenia dla wierzycieli i zachowanie odpowiednich terminów na ewentualne zgłoszenia roszczeń.

III. Cele i funkcje obniżenia kapitału zakładowego

1. Pokrycie strat bilansowych

Jednym z najczęstszych powodów obniżenia kapitału zakładowego jest chęć zrównoważenia strat z lat ubiegłych. Jest to szczególnie częste w przypadku spółek znajdujących się w kryzysie finansowym, które przygotowują się do restrukturyzacji lub inwestycji zewnętrznej. Utrzymanie wysokiego kapitału zakładowego przy jednoczesnym wykazywaniu skumulowanych strat może być bowiem przeszkodą w pozyskaniu inwestora lub udzieleniu pożyczki dla zadłużonej firmy.

2. Optymalizacja struktury kapitałowej

W niektórych sytuacjach obniżenie kapitału stanowi element głębszej restrukturyzacji – zwłaszcza gdy spółka planuje dokapitalizowanie przez nowego inwestora (np. model: kupię firmę z długami i obejmę nowe udziały) albo przygotowuje się do sprzedaży większościowego pakietu udziałów.

3. Rozwiązania korporacyjne – wycofanie wspólnika, umorzenie udziałów, podział

Operacja obniżenia kapitału może być również przeprowadzana w ramach:

• umorzenia udziałów jednego z dotychczasowych wspólników,
  
  
• przygotowania gruntu pod przekształcenie lub podział spółki,
  
  
• działań umożliwiających wprowadzenie nowych osób do zarządu (np. szukam prezesa, który obejmie kontrolę operacyjną i wniesie aport).
  
  

IV. Procedura obniżenia kapitału zakładowego

1. Uchwała organu właścicielskiego

Zgodnie z art. 455 § 1 k.s.h., obniżenie kapitału wymaga uchwały, która winna określać:

• wysokość obniżenia,
  
  
• sposób przeprowadzenia (zmniejszenie wartości nominalnej, umorzenie udziałów/akcji, inny mechanizm),
  
  
• cel operacji.
  
  

2. Zgłoszenie do sądu rejestrowego

Uchwała musi być zgłoszona do KRS i poprzedzona publikacją ogłoszenia dla wierzycieli (art. 456 § 1 k.s.h.). Spółka ma obowiązek wzywać wierzycieli do zgłaszania roszczeń w terminie nie krótszym niż 3 miesiące od ogłoszenia.

3. Zgłoszenie roszczeń przez wierzycieli

Wierzyciele, którzy obawiają się pogorszenia ich sytuacji wskutek obniżenia kapitału, mogą żądać stosownego zabezpieczenia. Często jest to etap, na którym ujawniają się rzeczywiste problemy finansowe spółki – co może stanowić sygnał dla potencjalnych inwestorów zainteresowanych transakcjami typu sprzedam zadłużoną spółkę.

V. Obniżenie kapitału w kontekście restrukturyzacji

1. Instrument naprawczy

W toku postępowania restrukturyzacyjnego lub przygotowawczej sprzedaży zadłużonego podmiotu, obniżenie kapitału zakładowego często jest niezbędne dla uporządkowania bilansu i umożliwienia dokapitalizowania. Jest to narzędzie o szczególnym znaczeniu w transakcjach z funduszami oportunistycznymi i inwestorami wyspecjalizowanymi w przejęciach spółek z trudnościami (tzw. special situations funds).

2. Przykład praktyczny

Spółka Infraco Sp. z o.o., będąca właścicielem sieci małych elektrowni wodnych, utraciła płynność w wyniku skokowego wzrostu kosztów kredytowych. Obniżenie kapitału zakładowego z 3 mln zł do 1 zł umożliwiło objęcie nowych udziałów przez inwestora branżowego, który ogłosił wcześniej: szukam prezesa do projektu w branży energii odnawialnej, kupię firmę z długami. Dzięki tej operacji restrukturyzacyjnej, połączonej z umową typu pożyczka dla zadłużonej firmy, spółka odzyskała zdolność operacyjną.

VI. Ochrona wierzycieli a ryzyka związane z obniżeniem kapitału

O ile obniżenie kapitału jest legalnym i często wskazanym działaniem, jego przeprowadzenie z naruszeniem przepisów – np. bez zachowania okresu dla wierzycieli lub przy zatajeniu skali zobowiązań – może skutkować:

• odpowiedzialnością członków zarządu (art. 296 k.k.),
  
  
• unieważnieniem czynności prawnej (art. 58 § 1 k.c.),
  
  
• roszczeniami wierzycieli o naprawienie szkody (art. 415 k.c. w zw. z art. 455 k.s.h.).
  
  

Obniżenie kapitału zakładowego, choć z pozoru stanowi techniczny zabieg księgowy, jest w istocie jednym z najbardziej strategicznych działań możliwych w ramach restrukturyzacji spółki kapitałowej. Może stanowić element przygotowania pod sprzedaż spółki, zabezpieczenie interesów wierzycieli, narzędzie zmiany właścicielskiej (zmienię prezesa i doprowadzę do odzyskania płynności), a także etap wstępny przed uzyskaniem finansowania typu pożyczka dla zadłużonej firmy.

We właściwych rękach, obniżenie kapitału zakładowego bywa nie tyle wyrazem słabości, co punktem zwrotnym na drodze do odzyskania kontroli nad przedsiębiorstwem i przywrócenia jego wartości.