W polskim porządku prawnym upadłość stanowi instrument o charakterze ostatecznym, mający na celu przeprowadzenie postępowania likwidacyjnego (bądź wyjątkowo układowego) wobec podmiotu niewypłacalnego, którego sytuacja nie rokuje poprawy poprzez inne środki, w tym działania restrukturyzacyjne. Celem postępowania upadłościowego jest równościowe i zgodne z zasadami prawa cywilnego zaspokojenie wierzycieli, przy jednoczesnym uporządkowaniu sytuacji majątkowej i organizacyjnej dłużnika.

Jednakże nie każdy podmiot, nawet będący w stanie niewypłacalności, posiada formalną i materialną zdolność upadłościową. W praktyce spotykamy się z przypadkami tzw. niezdolności upadłościowej, rozumianej jako niemożność wszczęcia i przeprowadzenia postępowania upadłościowego z przyczyn obiektywnych lub normatywnych. Stan ten niejednokrotnie wywołuje konieczność poszukiwania alternatywnych dróg – takich jak sprzedaż spółki, zmiana jej zarządu, a nawet upłynnienie aktywów z pomocą ogłoszeń typu: „sprzedam zadłużoną spółkę”, „szukam prezesa do spółki w kryzysie”, czy „pożyczka dla zadłużonej firmy”.

2. Pojęcie zdolności i niezdolności upadłościowej – ujęcie systemowe

2.1. Zdolność upadłościowa w sensie podmiotowym

Zgodnie z art. 5 ust. 1 ustawy – Prawo upadłościowe, zdolność upadłościową posiadają osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą, osoby prawne oraz jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej, które prowadzą działalność gospodarczą. Zdolność ta obejmuje zarówno podmioty aktywne, jak i te, które zakończyły działalność, o ile nie zostały wykreślone z odpowiedniego rejestru.

2.2. Zdolność upadłościowa w sensie materialnym

Zdolność upadłościowa w ujęciu materialnym dotyczy sytuacji, w której zachodzą przesłanki niewypłacalności (art. 11 P.u.), a jednocześnie istnieje realna możliwość przeprowadzenia postępowania upadłościowego. Brak tej możliwości – spowodowany np. brakiem majątku na pokrycie kosztów postępowania – prowadzi do niezdolności upadłościowej materialnej, co może skutkować oddaleniem wniosku o ogłoszenie upadłości (art. 13 ust. 1 P.u.).

3. Przesłanki niezdolności upadłościowej – analiza negatywna

3.1. Brak majątku wystarczającego do pokrycia kosztów postępowania

Najczęściej występującą przyczyną oddalenia wniosku upadłościowego jest całkowity brak majątku. Zgodnie z art. 13 ust. 1 P.u., sąd oddali wniosek o ogłoszenie upadłości, jeżeli majątek dłużnika nie wystarcza na pokrycie kosztów postępowania. Do takich kosztów zalicza się m.in.:

• wynagrodzenie syndyka,
  
  
• koszty publikacji ogłoszeń,
  
  
• opłaty sądowe,
  
  
• koszty zabezpieczenia majątku.
  
  

Stan, w którym przedsiębiorstwo nie posiada jakichkolwiek aktywów (np. nieruchomości, środków trwałych, gotówki, należności), skutkuje praktyczną niemożnością przeprowadzenia postępowania upadłościowego. Wówczas mowa o klasycznej niezdolności upadłościowej majątkowej.

3.2. Brak dokumentacji księgowej lub tożsamości podmiotowej

Częstą przyczyną niezdolności upadłościowej jest zanik bytu prawnego lub funkcjonalnego podmiotu, objawiający się:

• wykreśleniem z KRS bez przeprowadzenia likwidacji,
  
  
• brakiem zarządu lub adresu do doręczeń,
  
  
• brakiem ksiąg rachunkowych i dokumentów umożliwiających ustalenie sytuacji majątkowej.
  
  

W takich przypadkach sądy oddalają wniosek nie tylko z przyczyn ekonomicznych, ale również z powodu braku możliwości skutecznego zarządzania masą upadłościową.

4. Konsekwencje niezdolności upadłościowej dla dłużnika i wierzycieli

4.1. Brak ochrony sądowej i upadłościowej

Dłużnik, który nie posiada zdolności upadłościowej, traci dostęp do instytucjonalnych mechanizmów ochrony oferowanych przez postępowanie upadłościowe – w tym:

• wstrzymania egzekucji sądowej,
  
  
• ograniczenia możliwości naliczania odsetek,
  
  
• możliwości sprzedaży majątku z zachowaniem ciągłości prawnej (pre-pack).
  
  

Wierzyciele z kolei nie mogą dochodzić swoich należności w sposób uporządkowany, co prowadzi do tzw. egzekucji rozproszonej, a często także do całkowitej utraty możliwości ich odzyskania.

4.2. Odpowiedzialność cywilna i karna zarządu

Oddalenie wniosku z powodu niezdolności upadłościowej nie zwalnia członków zarządu z obowiązków wynikających z art. 21 P.u. oraz art. 299 KSH. Jeżeli nie złożyli oni wniosku o ogłoszenie upadłości w terminie, mogą ponosić odpowiedzialność za zobowiązania spółki, a nawet podlegać sankcjom karnym. W praktyce, w takich przypadkach często spotyka się sytuacje, w których padają oferty: „zmienię prezesa w zadłużonej spółce – poszukiwany nowy zarząd do spółki z problemami prawnymi”.

5. Alternatywy dla podmiotów nieposiadających zdolności upadłościowej

W przypadku stwierdzenia niezdolności upadłościowej należy rozważyć alternatywne drogi zaradcze. Do najważniejszych należą:

5.1. Likwidacja pozasądowa lub rozwiązanie spółki bez postępowania upadłościowego

Jeżeli majątek jest znikomy, ale możliwa jest jego spieniężenie poza formalną upadłością, dopuszczalne jest przeprowadzenie likwidacji dobrowolnej z zachowaniem należytej staranności, przy jednoczesnym informowaniu wierzycieli i organów rejestrowych.

5.2. Zbycie zadłużonego podmiotu (share deal)

Częstym rozwiązaniem w sytuacji braku zdolności upadłościowej jest sprzedaż udziałów w spółce osobie trzeciej, która podejmie próbę uregulowania sytuacji majątkowej i prawnej. Na rynku pojawia się wiele ogłoszeń typu:

• „sprzedam zadłużoną spółkę z zachowanym wpisem do KRS”,
  
  
• „kupuję firmę z długami i problemami księgowymi – oferta dla inwestorów specjalistycznych”,
  
  
• „szukam prezesa do spółki w likwidacji lub do postępowania porządkującego”.
  
  

Takie działania pozwalają właścicielom uniknąć osobistej odpowiedzialności, a inwestorom – uzyskać dostęp do legalnego bytu prawnego z historią.

5.3. Pozyskanie finansowania pomostowego

W wybranych przypadkach, zanim majątek zostanie całkowicie skonsumowany, możliwe jest pozyskanie pożyczki dla zadłużonej firmy, zabezpieczonej np. na majątku wspólników lub kontraktach handlowych. Takie rozwiązanie może uratować firmę przed niekontrolowanym rozpadem i przygotować ją do transakcji typu pre-pack lub share deal.

6. Przykład z praktyki – firma handlowa bez zdolności upadłościowej

Spółka Import-Eko Sp. z o.o., zajmująca się handlem komponentami z Chin, w 2023 r. straciła płynność z powodu wojny celnej i zerwania łańcuchów dostaw. Po trzech miesiącach firma została pozwana przez czterech kluczowych kontrahentów. Zarząd złożył wniosek o ogłoszenie upadłości, dołączając niepełną dokumentację.

Sąd, po przeanalizowaniu akt, stwierdził:

• brak jakiegokolwiek majątku,
  
  
• brak rachunków bankowych,
  
  
• nieobecność zarządu (prezes wyjechał za granicę),
  
  
• brak ksiąg rachunkowych za ostatni rok.
  
  

Wniosek został oddalony. Firma przestała funkcjonować, a jeden z wierzycieli przejął udziały spółki za symboliczną kwotę, publikując ogłoszenie: „kupię firmę z długami – możliwa restrukturyzacja lub wykorzystanie wpisu do KRS”.

7. Podsumowanie – znaczenie wczesnej reakcji i profesjonalnej analizy

Niezdolność upadłościowa jest zjawiskiem groźnym, lecz często możliwym do przewidzenia i uniknięcia. Dla właścicieli firm oznacza ona utratę kontroli nad sytuacją, a dla wierzycieli – znaczne ryzyko całkowitej straty. Dlatego tak ważna jest:

• profesjonalna analiza majątkowa i księgowa przed złożeniem wniosku o upadłość,
  
  
• korzystanie z usług doradców wyspecjalizowanych w likwidacjach pozasądowych,
  
  
• uwzględnianie alternatywnych mechanizmów rynkowych, takich jak transakcje typu „sprzedam zadłużoną spółkę” czy „pożyczka dla zadłużonej firmy z opcją wykupu udziałów”.
  
  

W świecie dynamicznie zmieniających się realiów gospodarczych, konieczna jest nie tylko znajomość przepisów, ale i elastyczność operacyjna, która pozwala na dostosowanie się do sytuacji braku zdolności upadłościowej – zanim stanie się ona faktem nieodwracalnym.