Wspólnota Europejska od momentu ustanowienia jednolitego rynku wewnętrznego wyraźnie dostrzegała potrzebę harmonizacji zasad dotyczących niewypłacalności przedsiębiorców prowadzących działalność transgraniczną. Wspólnotowe podejście do niewypłacalności ewoluowało od koncepcji kolizyjnych (regulujących jurysdykcję i prawo właściwe) do bardziej zintegrowanych, materialnoprawnych rozwiązań restrukturyzacyjnych, zgodnych z ideą „drugiej szansy” (second chance principle) oraz efektywnego wykorzystania zasobów gospodarczych w obliczu kryzysu przedsiębiorstwa.

Kluczowym aktem normatywnym w tym zakresie pozostaje Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2015/848 z dnia 20 maja 2015 r. w sprawie postępowania upadłościowego (tzw. Recast Insolvency Regulation), które zastąpiło wcześniejsze rozporządzenie 1346/2000/WE. W ujęciu praktycznym stanowi ono fundament dla transgranicznej restrukturyzacji i upadłości w obrębie UE.

2. Definicja niewypłacalności w świetle prawa unijnego

Prawo unijne, w odróżnieniu od ustawodawstw krajowych, nie narzuca jednej definicji niewypłacalności, lecz posługuje się pojęciem zbiorczym, obejmującym różnorodne krajowe postępowania skutkujące częściowym lub całkowitym pozbawieniem dłużnika kontroli nad majątkiem lub prowadzeniem działalności gospodarczej w celu jego uporządkowania.

Zgodnie z art. 1 Rozporządzenia 2015/848, jego zakres obejmuje:

„Postępowania zbiorowe, które opierają się na niewypłacalności dłużnika, obejmują częściowe lub całkowite pozbawienie dłużnika kontroli nad jego majątkiem i są nadzorowane lub prowadzone przez organ sądowy.”

W praktyce niewypłacalność w prawie unijnym oznacza zatem stan, w którym majątek przedsiębiorcy nie pozwala na zaspokojenie wierzycieli w sposób terminowy i pełny, przy czym państwa członkowskie zachowują autonomię w określaniu momentu i przesłanek formalnych tego stanu.

3. Rozporządzenie 2015/848 – jurysdykcja, uznawanie i koordynacja postępowań

Rozporządzenie 2015/848 wprowadza nowoczesny system regulacji transgranicznych postępowań niewypłacalnościowych. Wśród najważniejszych elementów należy wskazać:

3.1. Jurysdykcja międzynarodowa i COMI

Kluczowym pojęciem dla ustalenia właściwości sądu krajowego jest COMI – Centre of Main Interests, czyli ośrodek podstawowej działalności dłużnika. Domniemywa się, że jest nim miejsce statutowej siedziby osoby prawnej, chyba że wykazane zostanie, iż rzeczywiste centrum działalności znajduje się w innym państwie członkowskim.

W sytuacjach, w których dochodzi do transgranicznego przenoszenia COMI (co niekiedy stanowi zabieg strategiczny w celu przeprowadzenia restrukturyzacji korzystniejszej w innym porządku prawnym), rozporządzenie wymaga dokładnego zbadania intencji i rzeczywistego funkcjonowania przedsiębiorstwa.

3.2. Uznawalność postępowań i automatyzm skutków

Postanowienia o wszczęciu postępowania niewypłacalnościowego wydane w jednym państwie członkowskim są automatycznie uznawane w innych państwach UE, bez konieczności przeprowadzania dodatkowych postępowań (z wyłączeniem Danii). Taki mechanizm ułatwia restrukturyzacje grup kapitałowych oraz działania inwestorów zainteresowanych hasłami typu „kupuję firmę z długami” czy „sprzedam zadłużoną spółkę z potencjałem rynkowym”.

4. Dyrektywa 2019/1023 – prewencyjna restrukturyzacja i druga szansa

Punktem zwrotnym w prawodawstwie unijnym dotyczącym niewypłacalności była Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1023 z dnia 20 czerwca 2019 r. w sprawie ram restrukturyzacji zapobiegawczej oraz zwiększenia efektywności postępowań upadłościowych i umorzenia długów.

4.1. Cele dyrektywy

Celem Dyrektywy 2019/1023 jest:

• Zapewnienie efektywnych narzędzi restrukturyzacji jeszcze przed formalnym ogłoszeniem niewypłacalności;
  
  
• Ochrona miejsc pracy oraz wartości przedsiębiorstw;
  
  
• Umożliwienie dłużnikom zachowania kontroli nad bieżącym zarządzaniem (tzw. debtor-in-possession);
  
  
• Ułatwienie oddłużenia osób fizycznych prowadzących działalność (np. w formie jednoosobowej spółki z o.o.);
  
  
• Wprowadzenie jednolitych standardów w zakresie umorzenia zobowiązań i dostępu do „drugiej szansy”.
  
  

Dyrektywa zawiera również klauzulę obowiązku wprowadzenia przez państwa członkowskie systemów wsparcia doradczego i informacyjnego, co przekłada się na rosnące zapotrzebowanie na wyspecjalizowane podmioty oferujące usługi typu „pożyczka dla zadłużonej firmy” czy „zmiana prezesa spółki w kryzysie”.

5. Transpozycja dyrektywy w Polsce i napięcia systemowe

Polska, zgodnie z wyznaczonym terminem, wdrożyła Dyrektywę 2019/1023 poprzez nowelizację przepisów Prawa restrukturyzacyjnego (m.in. art. 210–226). Szczególne znaczenie mają zmiany w zakresie:

• uproszczonego postępowania o zatwierdzenie układu;
  
  
• ochrony przed wypowiedzeniem kluczowych umów w trakcie restrukturyzacji;
  
  
• klasyfikacji wierzycieli i głosowania w grupach interesu;
  
  
• narzucania układu większościowego przy spełnieniu kryteriów sprawiedliwości.
  
  

W praktyce wdrożenie dyrektywy wywołało kontrowersje m.in. w zakresie relacji z kodeksem spółek handlowych, co wpływa na modele działania funduszy inwestycyjnych zainteresowanych przejęciem trudnych aktywów. W takich przypadkach niejednokrotnie stosowane są struktury typu asset deal lub share deal, a publicznie ogłaszane oferty często zawierają frazy w rodzaju „szukam prezesa do restrukturyzowanej spółki”.

6. Praktyczne implikacje dla inwestorów i restrukturyzatorów

Z perspektywy rynku, unijna koncepcja niewypłacalności otwiera nowe możliwości dla inwestorów specjalizujących się w distressed assets. W szczególności:

• Możliwość nabywania zadłużonych spółek z rozproszonymi strukturami własnościowymi;
  
  
• Koordynacja działań pomiędzy państwami UE przy zabezpieczeniu aktywów w różnych jurysdykcjach;
  
  
• Wzrost znaczenia doradców transgranicznych;
  
  
• Możliwość wykorzystywania narzędzi do przekształcania długów w udziały (tzw. debt-to-equity swap).
  
  

Przykład: Spółka z branży transportu ciężkiego zarejestrowana w Polsce, działająca również na rynku niemieckim i czeskim, stała się niewypłacalna. Dzięki zastosowaniu procedur z Dyrektywy 2019/1023 oraz współpracy z funduszem private equity, udało się przeprowadzić międzynarodowy plan restrukturyzacyjny, uwzględniający zmianę zarządu, refinansowanie i pożyczkę dla zadłużonej firmy, a także przejęcie udziałów przez inwestora poszukującego spółek z zadłużeniem, ale wysokim potencjałem operacyjnym.

7. Niewypłacalność grup kapitałowych – koncepcja koordynacji

Rozporządzenie 2015/848 przewiduje również szczególne regulacje dla niewypłacalności grup przedsiębiorstw. Zakłada się możliwość ustanowienia koordynatora grupowego oraz opracowania planu koordynacyjnego, który może obejmować działania w wielu państwach członkowskich jednocześnie.

W sytuacji, gdy np. holding operujący w Polsce, Hiszpanii i Włoszech posiada centralną spółkę dominującą, której niewypłacalność grozi efektem domina, wdrożenie jednolitego planu sanacyjnego może obejmować m.in. restrukturyzację zadłużenia, sprzedaż poszczególnych aktywów oraz znalezienie nowego prezesa z kompetencjami transgranicznymi.

8. Podsumowanie – europejska doktryna niewypłacalności w praktyce

Prawo unijne wyznacza kierunek profesjonalizacji oraz integracji systemów niewypłacalności w Europie. Zamiast traktowania bankructwa jako końca działalności gospodarczej, podejście wspólnotowe promuje elastyczne, szybkie i efektywne procedury naprawcze.

W tym kontekście coraz większą popularność zdobywają praktyki inwestycyjne i doradcze skierowane do podmiotów poszukujących zadłużonych firm do przejęcia, możliwość sprzedaży spółki z historią, czy ofert typu „pożyczka dla zadłużonej firmy z opcją wykupu przez fundusz”.

Niewypłacalność, w ujęciu unijnym, staje się nie tylko wyzwaniem prawnym, ale i szansą rynkową – pod warunkiem właściwego zrozumienia przepisów, właściwej jurysdykcji i skutecznego zarządzania restrukturyzacją. Wspólne ramy prawne zwiększają przejrzystość, bezpieczeństwo i efektywność działań zarówno po stronie wierzycieli, jak i dłużników.