Netting, czyli kompensata wzajemnych wierzytelności, stanowi jedno z fundamentalnych narzędzi prawno-finansowych w zakresie redukcji ekspozycji kredytowej i uproszczenia rozliczeń pomiędzy podmiotami gospodarczymi. Instytucja ta pozwala na zredukowanie wielu zobowiązań i należności do jednej, końcowej pozycji salda, ograniczając tym samym nie tylko koszty transakcyjne, ale również ryzyka związane z niewypłacalnością stron oraz efektami domina wynikającymi z zatorów płatniczych.

W kontekście restrukturyzacji zadłużenia, netting nabiera szczególnego znaczenia – może być wykorzystywany jako środek wspierający odzyskanie płynności przez zadłużonego przedsiębiorcę, narzędzie naprawcze w ramach układów z wierzycielami, jak również jako technika transakcyjna, ułatwiająca przejęcia i sprzedaż podmiotów obciążonych długiem (np. sprzedam zadłużoną spółkę, kupię firmę z długami).

II. Istota kompensaty i jej znaczenie w relacjach gospodarczych

1. Pojęcie kompensaty

Zgodnie z art. 498 § 1 Kodeksu cywilnego, jeżeli dwie osoby są względem siebie jednocześnie wierzycielami i dłużnikami, każda z nich może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelnością drugiej strony, o ile obie są wymagalne i jednorodzajowe (tj. dające się rozliczyć poprzez świadczenie tego samego rodzaju). Skutek: wzajemne umorzenie zobowiązań do wysokości wierzytelności niższej.

Kompensata stanowi zatem czynność materialnoprawną, skutkującą częściowym lub całkowitym wygaśnięciem zobowiązania bez konieczności faktycznego wykonania świadczenia (np. przelewu środków pieniężnych).

2. Typologia nettingu

W praktyce wyróżnia się kilka rodzajów nettingu:

• Bilateralny (dwustronny) – klasyczna kompensata pomiędzy dwoma podmiotami,
  
  
• Multilateralny (wielostronny) – stosowany w grupach kapitałowych, systemach clearingowych, izbach rozliczeniowych,
  
  
• Statyczny – jednorazowe potrącenie,
  
  
• Dynamiczny (rolling netting) – ciągła kompensata w czasie rzeczywistym w oparciu o umowę ramową (np. ISDA).
  
  

III. Warunki prawne i formalne skutecznego nettingu

1. Zgodność z przepisami kodeksu cywilnego

Aby potrącenie (netting) było skuteczne, muszą zostać spełnione przesłanki ustawowe:

• wierzytelności są wzajemne (każda strona jest wobec drugiej zarówno dłużnikiem, jak i wierzycielem),
  
  
• wierzytelności są jednorodzajowe (np. obie pieniężne),
  
  
• obie wierzytelności są wymagalne (ich termin zapłaty upłynął),
  
  
• żadna z wierzytelności nie jest wyłączona z potrącenia z mocy ustawy (np. roszczenia alimentacyjne, wynikające z deliktów wobec osoby trzeciej).
  
  

2. Forma oświadczenia

Złożenie oświadczenia o potrąceniu nie wymaga formy szczególnej, jednak ze względów dowodowych – w obrocie gospodarczym – rekomenduje się zachowanie formy pisemnej lub elektronicznej z kwalifikowanym podpisem. W praktyce stosuje się również klauzule automatycznej kompensaty w umowach ramowych (np. factoring, cash pooling, clearing).

IV. Netting w postępowaniu restrukturyzacyjnym i upadłościowym

1. Netting a układ z wierzycielami

W toku postępowania restrukturyzacyjnego (w szczególności postępowania układowego i sanacyjnego) kompensata może być:

• uwzględniona jako element propozycji układowych,
  
  
• dopuszczona jako mechanizm spłaty w układzie hybrydowym (część wierzytelności spłacana, część kompensowana),
  
  
• podstawą do żądania korekty spłaty przez wierzyciela, który sam jest dłużnikiem układowym.
  
  

Jednocześnie art. 252 ust. 1 Prawa restrukturyzacyjnego nakłada ograniczenia: potrącenie po dniu otwarcia postępowania jest możliwe wyłącznie, gdy wierzytelność dłużnika wobec wierzyciela powstała przed otwarciem postępowania i nie wynika z czynności dokonanych po tej dacie w celu uzyskania kompensaty.

2. Netting w upadłości

W myśl art. 94 Prawa upadłościowego, potrącenie w postępowaniu upadłościowym jest co do zasady dopuszczalne, pod warunkiem że wierzytelność istniała w dniu ogłoszenia upadłości. Netting nie może jednak prowadzić do uprzywilejowania wierzyciela względem masy upadłości. Klauzule potrącenia w umowach zawartych tuż przed złożeniem wniosku mogą być uznane za nieważne w kontekście czynności z pokrzywdzeniem wierzycieli.

V. Netting jako narzędzie optymalizacji rozrachunków w grupach kapitałowych

1. Kompensata międzyspółkowa

W strukturach holdingowych kompensata wzajemnych należności i zobowiązań między spółkami zależnymi pozwala na:

• zmniejszenie liczby transferów bankowych i kosztów transakcyjnych,
  
  
• uproszczenie przepływów pieniężnych i księgowości,
  
  
• zminimalizowanie ryzyka kursowego (w przypadku transakcji międzynarodowych),
  
  
• poprawę wskaźników płynnościowych na poziomie skonsolidowanym.
  
  

W praktyce jest to szczególnie istotne w sytuacji, gdy jedna ze spółek ma charakter podmiotu generującego przychody, a inna – operacyjnego kosztowego (tzw. cost center). W takich układach netting może stanowić również element strategii ratunkowej – np. zmienię prezesa spółki operacyjnej i wdrożę centralny clearing z jednostką dominującą.

2. Cash pooling a netting

Cash pooling, jako system zarządzania płynnością grupy podmiotów powiązanych kapitałowo, bardzo często wiąże się z automatyczną kompensatą sald (tzw. notional pooling). Z perspektywy prawnej, każdorazowo należy jednak weryfikować zgodność takiej praktyki z przepisami o pomocy publicznej, prawem podatkowym oraz ograniczeniami wynikającymi z prawa bankowego.

VI. Netting w transakcjach rynkowych i instrumentach pochodnych

W transakcjach typu forward, swap, opcji finansowych lub transakcjach rynku energii, netting stanowi nieodzowny mechanizm ograniczania ryzyka kontrahenta (counterparty risk). Zgodnie z zasadami ISDA (International Swaps and Derivatives Association), stosuje się tzw. close-out netting – tj. kompensatę wszystkich transakcji między stronami w chwili wystąpienia zdarzenia niewykonania (default).

Dla funduszy inwestycyjnych analizujących możliwość przejęcia spółek w restrukturyzacji, praktyka close-out nettingu ma wymiar praktyczny – np. kupię firmę z długami, ale tylko po uprzednim wyłączeniu ryzyka kontrahenta w kontraktach forwardowych poprzez netting zamykający.

VII. Przykład praktyczny – wykorzystanie nettingu w restrukturyzacji zadłużonego przedsiębiorstwa

Spółka BIZNESLOGIS Sp. z o.o. prowadziła działalność usługową w zakresie logistyki i transportu. Wskutek trudności płatniczych nie regulowała swoich zobowiązań wobec głównego podwykonawcy – spółki TRUCKTECH S.A., która z kolei zalegała z płatnościami wobec BIZNESLOGIS za usługi magazynowania.

Dzięki przeprowadzeniu analizy wzajemnych rozrachunków oraz zawarciu umowy o kompensacie trójstronnej, obie strony doprowadziły do kompensaty o wartości 630.000 zł, co zmniejszyło realne zadłużenie, poprawiło wskaźnik zadłużenia netto i umożliwiło złożenie przez inwestora warunkowej oferty: pożyczka dla zadłużonej firmy – wypłata środków po przeprowadzeniu pełnego nettingu rozrachunków operacyjnych.

VIII. Rekomendacje praktyczne dla zarządów i doradców

1. Zidentyfikuj potencjalne relacje wzajemne w zobowiązaniach i należnościach,
   
   
2. Wprowadź system automatycznej kompensaty w relacjach B2B o charakterze ciągłym,
   
   
3. Zadbaj o dokumentację potrącenia – oświadczenia, umowy ramowe, klauzule kontraktowe,
   
   
4. Uwzględnij klauzule nettingu w umowach z bankami i dostawcami finansowania,
   
   
5. W procesie sprzedaży spółki przed podjęciem decyzji inwestycyjnej wykonaj netting techniczny – może on znacząco poprawić wygląd bilansu i skrócić czas negocjacji (sprzedam zadłużoną spółkę z oczyszczonym bilansem po przeprowadzeniu nettingu).
   
   

IX. Podsumowanie – netting jako nowoczesne narzędzie prawnofinansowe

Netting – jako prawna forma kompensaty wzajemnych wierzytelności – jest nie tylko rozwiązaniem pozwalającym uprościć księgowość i rozliczenia, ale także narzędziem realnej restrukturyzacji zadłużenia, poprawy płynności oraz minimalizacji ryzyk transakcyjnych i kontraktowych.

W procesach restrukturyzacyjnych, transakcjach typu distressed oraz w analizie inwestycyjnej, netting może okazać się mechanizmem przełomowym – pozwalającym zamienić pozornie niewykonalną sytuację zadłużeniową w podstawę do dalszych działań naprawczych lub inwestycyjnych. Dlatego też kompetencje z zakresu analizy kompensat stają się dziś nieodzownym elementem warsztatu doradców, zarządów i inwestorów deklarujących: kupię firmę z długami, ale tylko z przejrzystą strukturą rozliczeń wewnętrznych.