W nowoczesnych stosunkach kontraktowych, zwłaszcza w sektorze finansowania przedsiębiorstw, istotną rolę odgrywają postanowienia ograniczające swobodę działania jednej ze stron. Tego rodzaju klauzule, znane jako negative covenants lub umowne zakazy określonych działań, stanowią jeden z kluczowych instrumentów ochrony interesów wierzyciela, inwestora lub kontrahenta, służący zabezpieczeniu trwałości i wypłacalności dłużnika.

Klauzule te, choć mają charakter umowny, wywierają bardzo konkretne skutki prawne. Ich naruszenie może prowadzić do wypowiedzenia umowy, naliczenia kar umownych, przyspieszenia terminu spłaty zobowiązania, a nawet wszczęcia postępowań windykacyjnych lub egzekucyjnych. W praktyce rynkowej ich obecność jest standardem w umowach pożyczek, kredytów inwestycyjnych, emisji obligacji, a także w kontraktach M&A, JV i strategicznych aliansach.

Z punktu widzenia praktyki oddłużania przedsiębiorstw, zrozumienie funkcji i ryzyk związanych z negative covenants ma znaczenie nie tylko dla samych dłużników, ale również dla inwestorów, którzy deklarują: kupię firmę z długami, udzielę pożyczki dla zadłużonej firmy, szukam prezesa do spółki objętej kowenantami czy sprzedam zadłużoną spółkę z ograniczeniami strategicznymi.

II. Definicja negative covenant i jej odróżnienie od innych klauzul umownych

Pojęcie „negative covenant” oznacza zobowiązanie strony – zazwyczaj dłużnika – do powstrzymania się od określonych działań w okresie trwania stosunku prawnego. W odróżnieniu od:

• affirmative covenants – które nakazują podjęcie określonych działań (np. dostarczanie sprawozdań finansowych),
  
  
• financial covenants – odnoszących się do wskaźników finansowych (np. utrzymania minimalnego poziomu EBITDA),
  
  

negative covenants mają charakter prewencyjny: mają uniemożliwić podjęcie decyzji, które mogłyby zagrozić pozycji wierzyciela, integralności majątkowej dłużnika lub stabilności realizacji świadczenia.

III. Przykładowy katalog umownych zakazów (negative covenants) w praktyce kontraktowej

Umowne zakazy działań mogą przybrać różne formy w zależności od rodzaju umowy, specyfiki transakcji i pozycji negocjacyjnej stron. Poniżej przedstawiamy najczęściej spotykane:

1. Zakaz zaciągania dodatkowego zadłużenia

Wierzyciel zastrzega, że dłużnik nie może zaciągać nowych kredytów, pożyczek lub zobowiązań leasingowych bez uprzedniej zgody. Celem jest utrzymanie poziomu zadłużenia na stabilnym poziomie i zapobieżenie pogorszeniu struktury pasywów.

2. Zakaz wypłaty dywidendy

Wprowadza ograniczenie w wypłacie zysku na rzecz wspólników lub akcjonariuszy, dopóki określone wskaźniki finansowe nie zostaną osiągnięte. Ma to na celu zatrzymanie środków w spółce i ochronę interesów finansujących.

3. Zakaz zbywania aktywów

Dłużnik nie może sprzedawać składników majątkowych o wartości powyżej określonego progu, bez zgody wierzyciela. Dotyczy to najczęściej nieruchomości, udziałów w spółkach zależnych, praw własności intelektualnej czy aktywów produkcyjnych.

4. Zakaz zmian w strukturze właścicielskiej lub zarządczej

Zabrania się dokonywania zmian w składzie wspólników, organach spółki (np. zmienię prezesa – wymaga uprzedniej zgody banku) lub kontrolnych pakietach akcji. Celem jest zachowanie ciągłości zarządzania i polityki korporacyjnej.

5. Zakaz przejęć i fuzji

Spółka nie może dokonywać akwizycji, łączyć się ani dzielić bez uprzedniej zgody finansującego, co ma chronić przed ryzykiem transformacji podmiotu, który był przedmiotem oceny kredytowej.

6. Zakaz prowadzenia działalności konkurencyjnej

Klauzula typu non-compete, zabraniająca działalności w określonym segmencie rynku lub określonej geografii, mająca chronić inwestora przed dywersją interesów dłużnika.

IV. Konstrukcja negative covenant – elementy skutecznej klauzuli

Skuteczna klauzula zakazująca określonego działania powinna zawierać:

• precyzyjny zakres zakazu – czego dokładnie nie wolno robić,
  
  
• warunki dopuszczalności działania – np. wyraźna zgoda wierzyciela na piśmie,
  
  
• czas trwania zakazu – np. do czasu całkowitej spłaty pożyczki,
  
  
• sankcje za naruszenie – przyspieszenie wymagalności, kara umowna, prawo do wypowiedzenia.
  
  

Przykład klauzuli:

Pożyczkobiorca zobowiązuje się nie zaciągać żadnych nowych zobowiązań finansowych, nie dokonywać wypłat dywidendy, ani nie dokonywać zmian w składzie zarządu bez uprzedniej, pisemnej zgody Pożyczkodawcy – aż do całkowitej spłaty pożyczki wraz z należnymi odsetkami.

V. Sankcje za naruszenie negative covenants – konsekwencje prawne i biznesowe

Naruszenie umownego zakazu może skutkować m.in.:

• powstaniem zdarzenia naruszenia umowy (event of default),
  
  
• wymagalnością natychmiastową całej kwoty zobowiązania,
  
  
• naliczeniem kar umownych,
  
  
• wypowiedzeniem umowy i wpisem do rejestrów dłużników,
  
  
• utratą reputacji i ograniczeniem dostępu do finansowania.
  
  

W transakcjach typu pożyczka dla zadłużonej firmy, naruszenie negative covenant bywa powodem do odmowy udzielenia refinansowania lub renegocjacji warunków na mniej korzystnych zasadach.

VI. Negative covenants a restrukturyzacja i oddłużanie przedsiębiorstw

W procesach restrukturyzacyjnych lub sanacyjnych, obecność klauzul zakazowych może stanowić:

• przeszkodę w swobodnym działaniu zarządu,
  
  
• ryzyko formalnego wypowiedzenia umów kredytowych,
  
  
• argument za koniecznością renegocjacji układu z wierzycielami,
  
  
• konieczność informowania sądu o ograniczeniach umownych (np. zakaz zmiany właściciela przy planowanej transakcji sprzedam zadłużoną spółkę).
  
  

VII. Przykład praktyczny – wpływ negative covenant na transakcję M&A

Spółka TECHSOL S.A., działająca w sektorze IT, uzyskała pożyczkę mezzanine od funduszu inwestycyjnego na kwotę 10 mln zł. Umowa pożyczki zawierała zakaz:

• zmiany zarządu bez zgody pożyczkodawcy,
  
  
• zaciągania nowych kredytów,
  
  
• wypłaty dywidendy,
  
  
• zbycia udziałów powyżej 20%.
  
  

W trakcie trwania umowy, właściciel spółki otrzymał atrakcyjną ofertę – kupię firmę z długami, przejmę zespół i projekt badawczo-rozwojowy. Fundusz jednak odmówił zgody na transakcję, powołując się na klauzulę zakazu sprzedaży. Finalnie doszło do przekształcenia TECHSOL S.A. w spółkę komandytową i dopiero po spłacie zobowiązania doszło do sprzedaży udziałów.

VIII. Strategia zarządzania ryzykiem – jak przygotować się na obecność negative covenants

1. Analiza treści wszystkich umów długoterminowych – pod kątem ograniczeń strategicznych.
   
   
2. Wprowadzenie rejestru kowenantów – system kontroli wewnętrznej w spółce.
   
   
3. Komunikacja z wierzycielami – uzyskiwanie tzw. waiverów w razie potrzeby.
   
   
4. Przygotowanie scenariuszy alternatywnych – np. zamiana pożyczki na instrument konwertowalny.
   
   
5. Udział prawników transakcyjnych w procesie zarządczym – zwłaszcza przy planowaniu transakcji zmienię prezesa, sprzedam spółkę, restrukturyzuję zadłużenie.
   
   

IX. Podsumowanie – umowne zakazy jako narzędzie nadzoru i kontroli

Negative covenants to nie tylko instrument ochrony wierzyciela – to także mechanizm wymuszający dyscyplinę finansową i zarządczą po stronie dłużnika. Dla inwestora analizującego oferty sprzedam zadłużoną spółkę, obecność takich klauzul może oznaczać ryzyko, ale też szansę – zwłaszcza jeśli da się je renegocjować lub wyeliminować przez spłatę lub restrukturyzację zadłużenia.

Właściwe zarządzanie ograniczeniami umownymi pozwala nie tylko zabezpieczyć interes wierzyciela, ale również zachować elastyczność operacyjną spółki, zwiększając jej wartość w oczach potencjalnych nabywców lub partnerów finansowych.