Zasada należytej staranności (ang. due care) stanowi jeden z podstawowych kanonów funkcjonowania w obrocie prawnym, zarówno w relacjach cywilnoprawnych, jak i korporacyjnych. Ma ona charakter uniwersalny i wieloaspektowy – występuje jako standard zachowania w stosunkach zobowiązaniowych, przesłanka odpowiedzialności odszkodowawczej, element oceny działań zarządczych w spółkach kapitałowych oraz punkt odniesienia przy analizie wiarygodności i rzetelności działań kontrahenta czy inwestora.

W kontekście postępowań oddłużeniowych, transakcji typu sprzedam zadłużoną spółkę czy kupię firmę z długami, zasada należytej staranności przybiera szczególnie doniosłe znaczenie. To właśnie ona wyznacza granice należytego działania dłużników, wierzycieli, członków zarządu, doradców restrukturyzacyjnych, inwestorów oraz innych uczestników życia gospodarczego, których decyzje mają wpływ na sytuację majątkową i prawną przedsiębiorstwa.

II. Normatywne źródła należytej staranności

Zasada należytej staranności znajduje oparcie w wielu aktach normatywnych i przepisach szczególnych. Do jej najważniejszych źródeł należą:

• Kodeks cywilny – art. 355 § 1 i 2 k.c., gdzie ustawodawca formułuje ogólną zasadę wykonywania zobowiązań z należytą starannością;
  
  
• Kodeks spółek handlowych – m.in. art. 293 i 483 k.s.h., w których mowa jest o obowiązku działania członka zarządu lub rady nadzorczej z należytą starannością wynikającą z zawodowego charakteru ich działalności;
  
  
• Ustawa o rachunkowości – nakładająca na kierowników jednostek obowiązek prowadzenia ksiąg rachunkowych zgodnie z zasadą rzetelności i ostrożności;
  
  
• Ustawa – Prawo restrukturyzacyjne – nakazująca sporządzenie planów restrukturyzacyjnych zgodnie z zasadami należytej staranności oraz rzetelnej oceny wypłacalności;
  
  
• Ustawa – Prawo upadłościowe – w której działania podejmowane przez dłużnika przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości podlegają analizie przez pryzmat staranności menedżerskiej.
  
  

W obrocie gospodarczym przyjmuje się, że profesjonalny uczestnik rynku powinien wykazywać wyższy poziom staranności niż przeciętny konsument. W szczególności dotyczy to zarządu spółki kapitałowej, który podejmuje decyzje o fundamentalnym znaczeniu – także w sytuacjach skrajnych, takich jak rozważanie ogłoszenia upadłości, złożenia wniosku o otwarcie restrukturyzacji, czy wystąpienie z ofertą typu pożyczka dla zadłużonej firmy.

III. Pojęcie należytej staranności – charakterystyka ogólna i ujęcie funkcjonalne

Zgodnie z art. 355 § 1 k.c., dłużnik powinien dochować należytej staranności przy wykonywaniu zobowiązania. Przepis § 2 stanowi natomiast, że „należytą staranność dłużnika w zakresie działalności gospodarczej określa się z uwzględnieniem zawodowego charakteru tej działalności”.

Zatem pojęcie należytej staranności nie ma charakteru absolutnego – jest kategorią relatywną, ocenianą z perspektywy:

• rodzaju zobowiązania,
  
  
• statusu podmiotu (profesjonalista czy konsument),
  
  
• rodzaju prowadzonej działalności,
  
  
• standardów danego sektora,
  
  
• okoliczności towarzyszących wykonaniu lub niewykonaniu zobowiązania.
  
  

W praktyce oznacza to, że inny poziom staranności będzie wymagany od jednoosobowego przedsiębiorcy usługowego, a inny od członka zarządu spółki akcyjnej zarządzającej holdingiem. Inaczej oceni się też działania właściciela, który sprzedaje zadłużoną spółkę, a inaczej – inwestora, który kupuje firmę z długami w celu restrukturyzacji portfela aktywów.

IV. Należyta staranność w działalności organów spółki – odpowiedzialność menedżerska

W kontekście prawa spółek, obowiązek działania z należytą starannością jest ściśle związany z tzw. business judgment rule – zasadą osądu biznesowego, która zakłada, że członek organu nie ponosi odpowiedzialności za szkodę, jeśli działał w granicach uzasadnionego ryzyka gospodarczego, lojalnie i z należytą starannością.

W praktyce oznacza to, że członek zarządu:

• musi podejmować decyzje na podstawie rzetelnej analizy danych,
  
  
• powinien dokumentować procesy decyzyjne,
  
  
• nie może działać w sprzeczności z interesem spółki i jej wierzycieli,
  
  
• ma obowiązek zareagować na sygnały utraty płynności i zadłużenia.
  
  

Brak należytej staranności może prowadzić do odpowiedzialności cywilnej (art. 293 k.s.h.), karnej (art. 586 k.s.h.) lub finansowej (np. zakaz pełnienia funkcji członka zarządu na podstawie przepisów ustawy – Prawo upadłościowe).

W tym kontekście inwestor podejmujący decyzję o objęciu udziałów w spółce z pasywami nierzadko zastrzega zmianę prezesa, aby uniknąć kontynuacji nieprawidłowych praktyk. Częstą praktyką jest ogłoszenie typu: szukam prezesa do spółki zadłużonej – wymagane doświadczenie w zarządzaniu kryzysem i pełna odpowiedzialność za wdrożenie planu naprawczego.

V. Due care w procesach transakcyjnych – audyt i zabezpieczenie ryzyk

W transakcjach fuzji, przejęć, a także sprzedaży przedsiębiorstw zadłużonych, zasada należytej staranności przybiera formę instytucji due diligence – czyli szczegółowego badania sytuacji prawnej, finansowej i organizacyjnej spółki przed zawarciem umowy.

Badanie due diligence obejmuje m.in.:

• sprawdzenie tytułów prawnych do majątku,
  
  
• analizę zobowiązań umownych i publicznoprawnych,
  
  
• weryfikację zatrudnienia i umów cywilnych,
  
  
• analizę toczących się postępowań sądowych i administracyjnych,
  
  
• ocenę wypłacalności i struktury finansowej.
  
  

Niezachowanie należytej staranności w procesie transakcyjnym może skutkować:

• odpowiedzialnością odszkodowawczą za wprowadzenie w błąd,
  
  
• nieważnością czynności prawnej z powodu rażącego niedbalstwa,
  
  
• utratą możliwości dochodzenia roszczeń z tytułu rękojmi lub gwarancji.
  
  

Dlatego inwestor, który kupuje firmę z długami, zawsze powinien przeprowadzić dokładne badanie due diligence, zaś sprzedający powinien dochować należytej staranności przy ujawnieniu informacji – w przeciwnym wypadku naraża się na zarzut zatajenia istotnych danych.

VI. Należyta staranność w relacji z wierzycielami i w toku restrukturyzacji

Obowiązek należytej staranności dotyczy także kontaktów z wierzycielami i partnerami handlowymi. Szczególne znaczenie ma on w sytuacji narastającego zadłużenia, gdy przedsiębiorca powinien:

• prowadzić rzetelną ewidencję księgową,
  
  
• terminowo informować o zagrożeniu niewypłacalnością,
  
  
• nie podejmować działań preferujących wybranych wierzycieli,
  
  
• unikać czynności pozornych i krzywdzących masę upadłości.
  
  

Zachowanie należytej staranności może mieć wpływ na ocenę działań zarządu przez sąd restrukturyzacyjny lub upadłościowy, np. w kontekście ewentualnej odpowiedzialności za zobowiązania spółki (art. 299 k.s.h.).

Dłużnik, który zamierza uzyskać pożyczkę dla zadłużonej firmy, musi zadbać o transparentność działań, jasne przedstawienie sytuacji bilansowej oraz dokumentację dotychczasowych prób porozumienia z wierzycielami. Brak należytej staranności w tym zakresie może skutkować brakiem finansowania, zerwaniem negocjacji lub nawet wnioskiem o upadłość ze strony kontrahenta.

VII. Przykład praktyczny – niedochowanie należytej staranności i jego skutki

Zarząd spółki ALTIMEX Sp. z o.o., działającej w sektorze produkcji tworzyw sztucznych, zignorował kolejne wezwania wierzycieli do zapłaty, nie dokonał aktualizacji wyceny zapasów oraz nie zawarł żadnego układu z kluczowymi kontrahentami. W międzyczasie podjął decyzję o sprzedaży jednego z zakładów bez zgody zgromadzenia wspólników. Po ujawnieniu szeregu nieprawidłowości, inwestor, który zamierzał kupić firmę z długami, wycofał się z transakcji, powołując się na rażące naruszenie należytej staranności przez zarząd.

Finalnie właściciel zmuszony był do ogłoszenia: sprzedam zadłużoną spółkę – poszukiwany prezes z doświadczeniem w zarządzaniu kryzysowym i przeprowadzeniu przymusowej restrukturyzacji.

Zasada należytej staranności (due care) nie jest wyłącznie formalnym obowiązkiem, lecz praktycznym standardem postępowania we wszystkich aspektach funkcjonowania przedsiębiorstwa. Jej przestrzeganie decyduje o:

• zaufaniu kontrahentów i inwestorów,
  
  
• uniknięciu odpowiedzialności odszkodowawczej i karnej,
  
  
• efektywności zarządzania kryzysowego,
  
  
• możliwości pozyskania finansowania i przeprowadzenia restrukturyzacji.
  
  

W praktyce oddłużania spółek, przejęć kontrolnych, restrukturyzacji kapitałowych czy udzielania finansowania ratunkowego, hasła takie jak kupię firmę z długami, sprzedam zadłużoną spółkę, zmienię prezesa, szukam prezesa do restrukturyzacji, pożyczka dla zadłużonej firmy mają sens tylko wtedy, gdy po każdej stronie transakcji uczestnicy wykazują się należytą starannością. Tylko ona pozwala bowiem oddzielić przypadki upadłości nieuchronnej od tych, które rokują na sukces gospodarczy – mimo pozornego chaosu finansowego.