Międzynarodowy Standard Sprawozdawczości Finansowej nr 9 – Instrumenty finansowe (MSSF 9), który wszedł w życie 1 stycznia 2018 roku, wprowadził nowy model klasyfikacji, wyceny oraz ujęcia utraty wartości instrumentów finansowych, w tym przede wszystkim należności, obligacji oraz pożyczek udzielonych.

Jednym z najbardziej istotnych elementów tego standardu – zarówno z punktu widzenia instytucji finansowych, jak i przedsiębiorstw operacyjnych – jest model utraty wartości oparty na oczekiwanych stratach kredytowych (Expected Credit Loss, ECL). Model ten diametralnie zmienia podejście do ujmowania strat z tytułu niewypłacalności dłużników, nakładając obowiązek dokonywania rezerw już w chwili wystąpienia ryzyka kredytowego, a nie dopiero w momencie faktycznego opóźnienia płatności.

W artykule omówimy wpływ MSSF 9 na relacje z wierzycielami, restrukturyzację zobowiązań, ocenę wartości przedsiębiorstwa oraz decyzje inwestycyjne w sytuacjach takich jak: sprzedam zadłużoną spółkę z portfelem nieściągalnych należności, kupię firmę z długami – analiza wartości użytkowej aktywów finansowych, czy udzielę pożyczki dla zadłużonej firmy pod zabezpieczenie zrestrukturyzowanego długu.

2. Podstawowe założenia MSSF 9 w zakresie utraty wartości

W przeciwieństwie do wcześniejszego modelu opartego na poniesionych stratach (incurred loss model), MSSF 9 wprowadza prospektywny model wyceny ryzyka utraty wartości instrumentów finansowych. Kluczowym elementem jest tutaj obowiązek szacowania oczekiwanej straty kredytowej w trzech następujących etapach (tzw. three-stage approach):

Etap 1 – Bez znaczącego wzrostu ryzyka kredytowego

Dla instrumentów, których ryzyko nie wzrosło istotnie od momentu początkowego ujęcia, jednostka tworzy rezerwę na podstawie 12-miesięcznej oczekiwanej straty (tzw. 12-month ECL).

Etap 2 – Znaczący wzrost ryzyka kredytowego

Gdy wystąpił znaczny wzrost ryzyka, tworzy się rezerwę na pełną oczekiwaną stratę przez cały okres życia instrumentu (lifetime ECL), mimo że dłużnik może być jeszcze wypłacalny.

Etap 3 – Utrata wartości (default)

W przypadku uznania instrumentu za utracony (np. niewypłacalność kontrahenta, postępowanie restrukturyzacyjne, upadłość), stosuje się pełne odpisy oraz rozpoznaje stratę finansową w rachunku zysków i strat.

3. Wpływ MSSF 9 na wierzytelności handlowe i wyceny bilansowe

W praktyce gospodarczej, przedsiębiorstwa posiadające portfele należności z odroczonym terminem płatności (np. branża budowlana, produkcyjna, dystrybucyjna) zobowiązane są do cyklicznego przeglądu ryzyka utraty wartości.

MSSF 9 wymusza zastosowanie zaawansowanych modeli oceny ryzyka, uwzględniających m.in.:

• historię płatności kontrahenta,
  
  
• ratingi kredytowe,
  
  
• sytuację branżową,
  
  
• zmiany otoczenia makroekonomicznego (np. wzrost inflacji, ryzyko branżowe),
  
  
• objęcie restrukturyzacją lub windykacją.
  
  

W przypadku restrukturyzacji firm lub sprzedaży portfeli należności, kluczowe znaczenie ma to, czy dane wierzytelności zostały ujęte jako aktywa z utratą wartości. Przykładowo, w ogłoszeniach inwestycyjnych w stylu „sprzedam zadłużoną spółkę z należnościami o wysokim ECL”, ryzyko kredytowe wpływa bezpośrednio na cenę transakcji.

4. MSSF 9 a postępowania restrukturyzacyjne

W postępowaniach o zatwierdzenie układu lub postępowaniach sanacyjnych, odpowiednia wycena wierzytelności ma wpływ nie tylko na plan spłat, lecz również na:

• klasyfikację wierzycieli do grup układowych,
  
  
• ustalenie wartości zabezpieczeń,
  
  
• ocenę wykonalności propozycji układowych,
  
  
• ryzyko sporów z wierzycielami, którzy zaniżyli wartość należności w bilansie na podstawie ECL.
  
  

Częstym problemem w praktyce doradczej jest niejednolita interpretacja momentu, w którym dłużnik powinien zostać uznany za niewypłacalnego. W świetle MSSF 9 nie musi dojść do formalnego ogłoszenia upadłości – wystarczy, że istnieje znaczące prawdopodobieństwo niewykonania zobowiązania.

To z kolei może skłonić instytucje finansowe lub dużych wierzycieli do dokonania pełnych odpisów na należności wobec zadłużonej spółki – co może stanowić punkt wyjścia do negocjacji na warunkach korzystnych dla dłużnika.

5. Przykład zastosowania

Spółka X z sektora IT, prowadząca sprzedaż oprogramowania w modelu abonamentowym, znalazła się w stanie niewypłacalności. W bilansie wykazano 1,8 mln zł należności od 36 klientów, z czego ponad połowa była objęta programami windykacyjnymi.

Po zastosowaniu MSSF 9 i ocenie wskaźników ryzyka kredytowego, stwierdzono:

• 800 tys. zł należności – etap 1 (niskie ryzyko),
  
  
• 600 tys. zł – etap 2 (znaczący wzrost ryzyka),
  
  
• 400 tys. zł – etap 3 (należności nieściągalne).
  
  

W toku postępowania sanacyjnego dokonano:

• restrukturyzacji umów z 22 klientami,
  
  
• sprzedaży 14 wierzytelności z dyskontem do funduszu sekurytyzacyjnego,
  
  
• zawarcia ugód z wierzycielami, którzy wcześniej dokonali odpisów ECL – co pozwoliło na renegocjację kwoty głównej zobowiązań.
  
  

Spółka została następnie wystawiona na sprzedaż – w komunikacie pojawiło się hasło: „sprzedam zadłużoną spółkę z przeszacowanym portfelem należności i gotowym planem restrukturyzacji”, co przyciągnęło inwestora branżowego, który szukał prezesa z doświadczeniem w odbudowie relacji B2B.

6. Znaczenie ECL dla decyzji inwestycyjnych i pożyczkodawczych

Wycena oczekiwanych strat kredytowych stanowi nie tylko narzędzie księgowe, ale także mechanizm decyzyjny dla:

• inwestorów private equity oceniających rentowność spółki,
  
  
• funduszy skupujących wierzytelności (NPL),
  
  
• pożyczkodawców rozważających udzielenie pożyczki dla zadłużonej firmy zabezpieczonej portfelem należności,
  
  
• kupujących spółki w formule „kupię firmę z długami – wycena przez ryzyko kredytowe”.
  
  

W praktyce MSSF 9 pozwala na szczegółowe oszacowanie wartości portfela aktywów finansowych, umożliwiając wypracowanie tzw. fair price for risk – czyli oferty przejęcia spółki uwzględniającej jej wartość pomniejszoną o skonsolidowaną oczekiwaną stratę kredytową.

7. Ryzyka i kontrowersje interpretacyjne

Mimo unifikacji standardów, MSSF 9 rodzi szereg problemów interpretacyjnych:

• niejednolite rozumienie „znaczącego wzrostu ryzyka”,
  
  
• brak jasnych definicji momentu defaultu w kontekście relacji B2B,
  
  
• trudności w pozyskaniu danych historycznych dla modeli ECL,
  
  
• zmienność szacunków w warunkach kryzysów makroekonomicznych,
  
  
• brak spójności między szacunkami księgowymi a procedurami windykacyjnymi.
  
  

Dodatkowo, w restrukturyzacji zadłużonych przedsiębiorstw często pojawia się rozbieżność pomiędzy szacowaną utratą wartości a faktyczną ściągalnością, co wymaga szczególnej ostrożności w negocjacjach układowych i przy ustalaniu prognoz cash flow.

8. Podsumowanie

MSSF 9 wprowadza nowy paradygmat w ujmowaniu utraty wartości instrumentów finansowych, który ma zasadnicze znaczenie dla firm będących w procesie restrukturyzacji, inwestorów analizujących portfele wierzytelności oraz instytucji finansowych planujących odzyskanie należności.

Z punktu widzenia praktyki oddłużeniowej i transakcyjnej:

• umożliwia rzetelną ocenę realnej wartości długu,
  
  
• stanowi narzędzie do argumentacji w negocjacjach z wierzycielami,
  
  
• wpływa na decyzje w zakresie „sprzedam zadłużoną spółkę z portfelem wierzytelności” lub „kupię firmę z długami pod warunkiem rozpoznania ECL”,
  
  
• wspiera proces due diligence w kontekście „pożyczka dla zadłużonej firmy z zabezpieczeniem na aktywach finansowych”.
  
  

MSSF 9 – pomimo swojej złożoności – nie jest wyłącznie domeną działów finansowych i audytorów. Dla doradców restrukturyzacyjnych, syndyków, inwestorów i zarządów firm w kryzysie, jego właściwe zastosowanie stanowi strategiczne narzędzie w procesie dochodzenia do rentowności, wypłacalności i nowej struktury właścicielskiej.