Pogarszająca się kondycja finansowa spółki handlowej – niezależnie od jej formy prawnej – może skutkować nie tylko narastającym zadłużeniem, ale również paraliżem decyzyjnym organów zarządzających, brakiem możliwości reprezentacji przed sądem lub organami administracyjnymi oraz zaniechaniem podstawowych obowiązków rejestrowych. W takich przypadkach ustawodawca przewidział szczególną instytucję procesową – kuratora dla osoby prawnej, powoływanego w celu ochrony interesów spółki, jej wierzycieli oraz obrotu gospodarczego.

W niniejszym opracowaniu przedstawiono kompleksowe omówienie przesłanek, trybu oraz skutków powołania kuratora dla spółki pozostającej w stanie kryzysu – zarówno ekonomicznego, jak i organizacyjnego. Wskazano także na znaczenie kuratora w kontekście postępowań oddłużeniowych, restrukturyzacyjnych oraz transakcji typu: sprzedam zadłużoną spółkę, kupię firmę z długami, szukam prezesa z doświadczeniem restrukturyzacyjnym, pożyczka dla zadłużonej firmy po powołaniu kuratora.

2. Podstawa prawna powołania kuratora

Podstawy prawne instytucji kuratora osoby prawnej zostały uregulowane w:

• art. 42 Kodeksu cywilnego – przepisy ogólne o kuratorze osoby prawnej,
  
  
• art. 26 i 69 Kodeksu postępowania cywilnego – w zakresie reprezentacji procesowej,
  
  
• art. 24 ust. 1a–1d ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym – w odniesieniu do tzw. kuratora rejestrowego,
  
  
• przepisach szczególnych ustaw branżowych (np. prawo upadłościowe, prawo restrukturyzacyjne, prawo bankowe).
  
  

Zgodnie z art. 42 § 1 k.c., sąd rejestrowy może ustanowić kuratora dla osoby prawnej, jeżeli nie można ustalić jej organu uprawnionego do reprezentacji lub organ ten nie może działać, a zachodzi potrzeba ochrony jej interesów lub interesów osób trzecich.

3. Przesłanki powołania kuratora

3.1. Brak organu uprawnionego do reprezentacji

Najczęstszą przyczyną powołania kuratora jest ustanie kadencji zarządu bez powołania nowego, śmierć jedynego członka zarządu, złożenie rezygnacji lub odwołanie całego zarządu bez wyznaczenia następców.

W praktyce gospodarczej niejednokrotnie spotyka się sytuacje, w których udziałowcy nie są w stanie dojść do porozumienia w przedmiocie obsady zarządu lub gdy spółka pozostaje „bezosobowa” przez wiele miesięcy. Taki stan skutkuje brakiem możliwości podejmowania decyzji, składania oświadczeń woli, uczestnictwa w postępowaniach czy podpisywania umów – co może doprowadzić do utraty wartości majątku, upadłości lub przepadku roszczeń.

3.2. Niemożność działania organu

Przesłanka ta obejmuje nie tylko fizyczny brak zarządu, ale także jego długotrwałą niezdolność do działania – np. z powodu choroby członków zarządu, ich przebywania za granicą bez kontaktu lub blokady wewnętrznej uniemożliwiającej podejmowanie uchwał (np. zarząd dwuosobowy z koniecznością współdziałania).

4. Zakres uprawnień kuratora

Kurator ustanowiony na podstawie art. 42 k.c. reprezentuje osobę prawną w zakresie niezbędnym do zachowania jej interesów. W szczególności może:

• składać wnioski do sądu rejestrowego (np. o wpis nowych członków organów),
  
  
• odbierać korespondencję, składać pisma procesowe,
  
  
• wykonywać czynności zachowawcze (np. ochrona majątku, występowanie o zabezpieczenie roszczeń),
  
  
• zwołać zgromadzenie wspólników lub walne zgromadzenie,
  
  
• podejmować działania zmierzające do wyłonienia organu (np. zainicjowanie postępowania o powołanie zarządu przez sąd).
  
  

Kurator nie jest substytutem zarządu, ale pełni funkcję tymczasowego reprezentanta – co niekiedy czyni go kluczowym ogniwem w procedurze ratunkowej dla spółki pozbawionej zdolności do działania.

5. Powołanie kuratora w spółce zadłużonej – aspekt strategiczny

W przypadku spółek w głębokim kryzysie – zarówno operacyjnym, jak i finansowym – kurator może stanowić narzędzie nie tylko ochrony interesów wierzycieli, ale także przygotowania gruntu pod skuteczną restrukturyzację.

5.1. Kurator a obrót spółkami zadłużonymi

Instytucja kuratora bywa wykorzystywana przez profesjonalnych inwestorów poszukujących spółek do przejęcia – zwłaszcza w kontekście ogłoszeń typu „kupię firmę z długami” lub „szukam prezesa dla spółki z przeterminowanym zarządem”. Ustanowienie kuratora może:

• umożliwić analizę stanu prawnego spółki,
  
  
• uzyskać dostęp do dokumentacji księgowej,
  
  
• zwołać zgromadzenie wspólników celem zmiany zarządu lub przekształcenia,
  
  
• przeprowadzić wstępną ocenę zobowiązań przed podpisaniem umowy nabycia udziałów.
  
  

W wielu przypadkach nabywca lub doradca, który planuje późniejsze ogłoszenie układu, sam inicjuje postępowanie o powołanie kuratora, jako pierwszy krok na drodze do reaktywacji podmiotu – zanim pojawi się nowe kierownictwo lub inwestor oferujący pożyczkę dla zadłużonej firmy.

5.2. Przykład praktyczny

Spółka Z o profilu produkcyjnym, zadłużona na ponad 3 mln zł, przestała funkcjonować operacyjnie po tym, jak jedyny członek zarządu wyjechał za granicę i zaprzestał kontaktu ze wspólnikami. Brak zdolności reprezentacyjnej uniemożliwiał nie tylko podpisanie umów restrukturyzacyjnych, ale także złożenie wniosku o upadłość.

Na wniosek wierzyciela zabezpieczonego hipoteką, sąd rejestrowy ustanowił kuratora. W ciągu dwóch miesięcy kurator:

• uzyskał dostęp do dokumentacji księgowej,
  
  
• zwołał nadzwyczajne zgromadzenie wspólników,
  
  
• doprowadził do powołania nowego zarządu,
  
  
• uzyskał promesę finansowania ze strony inwestora branżowego,
  
  
• zainicjował uproszczone postępowanie o zatwierdzenie układu.
  
  

Spółka została następnie wystawiona na sprzedaż pod hasłem: „sprzedam zadłużoną spółkę z nowym zarządem i aktywnym kuratorem”, co zakończyło się przejęciem przez fundusz restrukturyzacyjny.

6. Kurator rejestrowy a kurator procesowy

Warto odróżnić kuratora rejestrowego (ustanowionego w trybie art. 42 k.c.) od kuratora procesowego, ustanawianego na podstawie art. 69 k.p.c., dla strony w procesie cywilnym niemogącej działać wskutek braku organu. Ten drugi ma kompetencje wyłącznie w sprawie, do której został powołany – np. w celu doręczenia pisma lub umożliwienia wydania wyroku.

Z tego względu kurator procesowy nie może podejmować czynności organizacyjnych ani zarządczych – co czyni go nieprzydatnym w kontekście kompleksowej restrukturyzacji spółki zadłużonej.

7. Ryzyka i ograniczenia związane z instytucją kuratora

Choć kurator osoby prawnej stanowi cenny instrument naprawczy, jego zastosowanie wiąże się z określonymi ograniczeniami:

• zakres działania jest ograniczony do niezbędnych czynności zachowawczych,
  
  
• kurator działa pod nadzorem sądu – wymaga każdorazowego zatwierdzenia decyzji istotnych finansowo,
  
  
• sąd może odwołać kuratora w każdej chwili, gdy ustanowiony zostanie zarząd,
  
  
• kurator nie ma kompetencji do reprezentacji w czynnościach przekraczających zwykły zarząd (np. zaciąganie kredytów, zbycie aktywów trwałych).
  
  

Z tych względów kurator powinien być traktowany jako narzędzie przejściowe, a nie trwałe rozwiązanie kryzysu korporacyjnego.

Instytucja kuratora dla spółki w kryzysie stanowi istotne ogniwo systemu ochrony obrotu prawnego, zdolne do czasowego przywrócenia funkcjonowania przedsiębiorstwa i umożliwienia jego reaktywacji.

W praktyce oddłużeniowej, powołanie kuratora może być:

• warunkiem wstępnym restrukturyzacji,
  
  
• narzędziem umożliwiającym sprzedaż spółki z porządkiem korporacyjnym,
  
  
• elementem strategii inwestycyjnej w przypadku transakcji typu „kupię firmę z długami”,
  
  
• mechanizmem ochrony wierzycieli i zapobieżenia dalszemu paraliżowi decyzyjnemu.
  
  

Dla profesjonalnych doradców, funduszy inwestycyjnych oraz osób poszukujących funkcji prezesa w strukturach naprawczych, znajomość trybu powoływania i roli kuratora staje się istotnym narzędziem procesowym i negocjacyjnym.