Zasada pacta sunt servanda, wyrażająca obowiązek dotrzymywania zawartych umów, stanowi jeden z fundamentalnych filarów prawa zobowiązań. Niemniej jednak, nawet najbardziej precyzyjnie skonstruowana umowa może zawierać postanowienia, które – z perspektywy prawa cywilnego – są niewiążące, a nawet bezskuteczne z mocy prawa. Jednym z najbardziej doniosłych mechanizmów ograniczających swobodę kontraktowania są tzw. klauzule abuzywne, czyli postanowienia niedozwolone, które kształtują prawa i obowiązki stron w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając interesy jednej ze stron.

W niniejszym opracowaniu przedstawiona zostanie dogłębna analiza relacji pomiędzy mocą prawną umów a skutkami występowania klauzul abuzywnych, z uwzględnieniem kontekstu obrotu profesjonalnego, relacji B2B, a także postępowań restrukturyzacyjnych i upadłościowych.

2. Pojęcie klauzul abuzywnych i ich funkcja ochronna

Klauzule abuzywne (z łac. abusivae – nadużywające) są postanowieniami umownymi, które w relacjach z konsumentem uznaje się za niewiążące, jeśli nie zostały indywidualnie uzgodnione i kształtują prawa lub obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, naruszając jego interesy (art. 385¹ § 1 k.c.).

W praktyce oznacza to, że nawet zawarta umowa – zawierająca pozornie dobrowolne zapisy – może być częściowo nieważna lub bezskuteczna, jeżeli jej treść została narzucona przez podmiot silniejszy ekonomicznie, np. bank, leasingodawcę lub dużego kontrahenta przemysłowego.

Co istotne, choć ustawodawstwo dotyczące klauzul abuzywnych pierwotnie odnosiło się głównie do relacji z konsumentami, coraz więcej wyroków orzecznictwa unijnego i krajowego wskazuje na rosnącą potrzebę ochrony słabszych uczestników rynku także w relacjach B2B, zwłaszcza w sytuacjach takich jak:

• trudna sytuacja finansowa kontrahenta,
  
  
• rażąca dysproporcja sił negocjacyjnych,
  
  
• konieczność zawarcia umowy „pod przymusem ekonomicznym”.
  
  

3. Moc prawna umowy a kontrola treści zobowiązania

Zgodnie z ogólnymi zasadami prawa cywilnego, umowa wywołuje skutki prawne między jej stronami zgodnie z jej treścią, o ile nie sprzeciwia się ustawie, zasadom współżycia społecznego ani naturze stosunku prawnego (art. 58 i 353¹ k.c.).

Oznacza to, że nie każda zgoda stron na dane postanowienie oznacza jego ważność i skuteczność. Klauzule naruszające porządek prawny – nawet podpisane przez wszystkie strony umowy – nie wiążą i mogą zostać zakwestionowane na drodze sądowej.

W praktyce restrukturyzacyjnej i upadłościowej coraz częściej spotyka się sytuacje, w których dłużnicy składają wnioski o uznanie niektórych postanowień umów kredytowych, leasingowych lub najmu za niedozwolone, a tym samym niewiążące – co może mieć wpływ na zakres ich zobowiązań objętych układem lub masą upadłości.

4. Przykłady klauzul abuzywnych w obrocie profesjonalnym

Wśród najczęściej kwestionowanych klauzul w obrocie gospodarczym i restrukturyzacyjnym znajdują się m.in.:

• Klauzule jednostronnej zmiany umowy – np. bank zastrzega sobie możliwość zmiany oprocentowania według arbitralnych kryteriów,
  
  
• Klauzule przyspieszonego wymagalności – tzw. acceleration clauses, które uznają całość zadłużenia za natychmiast wymagalne przy niewielkim opóźnieniu,
  
  
• Klauzule asymetrii ryzyka – np. przerzucające na jedną stronę ryzyko siły wyższej, kryzysu gospodarczego czy zmiany przepisów,
  
  
• Klauzule zabezpieczenia w postaci weksla in blanco bez ograniczeń,
  
  
• Zastrzeżenia o wyłącznej jurysdykcji sądu wedle wyboru jednej strony.
  
  

W przypadku restrukturyzacji firm znajdujących się w poważnych tarapatach finansowych, takich postanowień nierzadko używa się jako podstaw do wniosku o unieważnienie części umowy, co umożliwia poprawę wyniku układu i zwiększenie realnej wykonalności planu naprawczego.

5. Rejestr klauzul niedozwolonych i rola UOKiK

W polskim systemie prawnym istotną rolę w zakresie kontroli klauzul niedozwolonych odgrywa Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów (UOKiK), który prowadzi rejestr klauzul abuzywnych. Co prawda od wejścia w życie tzw. ustawy „antyabuzywnej” w 2016 r., rejestr ten nie ma już charakteru prejudykacyjnego, jednak w praktyce stanowi ważny punkt odniesienia przy ocenie zapisów umownych – także w kontekście postępowań gospodarczych.

Coraz częściej również sądy gospodarcze i doradcy restrukturyzacyjni odwołują się do rejestru UOKiK jako narzędzia pomocniczego przy ocenie, czy umowa zawarta przez dłużnika zawiera postanowienia niewiążące.

6. Skutki stwierdzenia abuzywności

Stwierdzenie, że dane postanowienie jest abuzywne, prowadzi do jego nieważności z mocy prawa – z tym że nie skutkuje to nieważnością całej umowy, lecz jedynie wyłączeniem konkretnego zapisu z obrotu prawnego (art. 385¹ § 2 k.c.).

Dla dłużnika ubiegającego się o zatwierdzenie układu lub plan spłaty, taka nieważność może oznaczać:

• zmniejszenie wartości zobowiązania,
  
  
• usunięcie kosztów egzekucji wynikających z weksli lub hipotek,
  
  
• ograniczenie obowiązku zapłaty kar umownych lub opłat manipulacyjnych,
  
  
• zwiększenie szans na pozytywną ocenę zdolności restrukturyzacyjnej.
  
  

Warto podkreślić, że w kontekście transakcji typu „sprzedam zadłużoną spółkę z umowami leasingowymi zawierającymi klauzule abuzywne”, możliwość zakwestionowania takich zapisów może znacząco podnieść wartość spółki w oczach nabywcy, który szuka prezesa lub inwestora do przejęcia aktywów bez ryzyk prawnych.

7. Klauzule abuzywne w praktyce restrukturyzacyjnej

W obrocie dotyczącym zadłużonych przedsiębiorstw, klauzule abuzywne stają się również przedmiotem analizy inwestorskiej – np. w ramach due diligence poprzedzającego zakup firmy w trudnej sytuacji finansowej (często występują ogłoszenia typu „kupię firmę z długami – z potencjałem do restrukturyzacji”).

Dodatkowo, instytucje finansujące przejęcia (np. fundusze specjalizujące się w pożyczkach dla zadłużonych firm) analizują, czy umowy zawarte przez dłużnika są ważne i wykonalne – a obecność klauzul abuzywnych może być powodem do renegocjacji lub rewizji ryzyka transakcyjnego.

8. Przykład praktyczny

Spółka produkcyjna X zawarła w latach 2019–2021 szereg umów leasingu operacyjnego z firmą finansową, w których znalazły się zapisy o jednostronnym ustalaniu opłat serwisowych oraz natychmiastowym rozwiązaniu umowy przy opóźnieniu jednej raty. Po utracie płynności finansowej, spółka rozpoczęła postępowanie restrukturyzacyjne.

Zespół doradców prawnych ustalił, że część zapisów ma charakter abuzywny – co pozwoliło na skuteczne wyeliminowanie kar umownych i redukcję zobowiązania o ponad 600 tys. zł. Jednocześnie, spółka została wystawiona na sprzedaż – w ogłoszeniu uwzględniono informację o „restrukturyzacji z oczyszczeniem umów z zapisów niedozwolonych”, co przyciągnęło inwestora zainteresowanego przejęciem kontroli i zmianą zarządu (według formuły „zmienię prezesa – przywrócę rentowność”).

Moc prawna umów nie jest absolutna – a klauzule abuzywne stanowią istotne ograniczenie dla zasady swobody umów. Ich obecność może mieć fundamentalne znaczenie zarówno w kontekście oceny ważności zobowiązań, jak i w trakcie postępowań naprawczych.

Z punktu widzenia przedsiębiorców oraz inwestorów, którzy rozważają wejście w projekty typu: „sprzedam zadłużoną spółkę”, „kupię firmę z długami” lub „udzielę pożyczki dla zadłużonej firmy z restrukturyzowanymi umowami”, analiza ryzyk wynikających z klauzul abuzywnych powinna stanowić nieodłączny element strategii zarządzania ryzykiem prawnym i finansowym.