Kluczowy dokument w procedurze oddłużeniowej – funkcje materialne, porządkowe i strategiczne w procesie restrukturyzacji oraz reorganizacji struktury zadłużenia przedsiębiorstwa

Lista zabezpieczeń rzeczowych to dokument o fundamentalnym znaczeniu w kontekście postępowań upadłościowych, restrukturyzacyjnych, jak również w transakcjach reorganizacyjnych i inwestycyjnych, obejmujących podmioty niewypłacalne lub zagrożone niewypłacalnością. Stanowi ona kompleksowy wykaz obciążeń majątku dłużnika na rzecz wierzycieli rzeczowych – w szczególności hipotecznych i zastawniczych – wraz z ich szczegółową specyfikacją prawną, ekonomiczną i rejestrową.

Lista ta nie jest jedynie wykazem formalnym. W praktyce stanowi ona instrument alokacji ryzyka, nośnik wiedzy o stopniu uprzywilejowania poszczególnych wierzycieli oraz podłoże strategiczne dla negocjacji układowych, pozyskania kapitału zewnętrznego (pożyczka dla zadłużonej firmy) i realizacji transakcji typu kupię firmę z długami czy sprzedam zadłużoną spółkę.

1. Pojęcie zabezpieczenia rzeczowego i jego umiejscowienie w systemie prawa zobowiązań

Zabezpieczenie rzeczowe to taka forma zabezpieczenia wierzytelności, w której zaspokojenie wierzyciela następuje poprzez realizację przysługującego mu prawa do określonego składnika majątkowego dłużnika – niezależnie od tego, kto jest jego właścicielem w chwili egzekucji. W przeciwieństwie do zabezpieczeń osobistych (np. poręczenia), zabezpieczenia rzeczowe cechuje prawo pierwszeństwa zaspokojenia i względna bezwzględność względem innych wierzycieli.

Do najczęściej występujących w obrocie zabezpieczeń rzeczowych należą:

• hipoteka (art. 65 i n. u.k.w.h.),
  
  
• zastaw zwykły (art. 306–335 k.c.),
  
  
• zastaw rejestrowy (ustawa z 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów),
  
  
• przewłaszczenie na zabezpieczenie (konstrukcja obligacyjna oparta na art. 155 §1 k.c.),
  
  
• cesja wierzytelności na zabezpieczenie (art. 509 i n. k.c. – funkcja fiducjarna).
  
  

Każde z tych zabezpieczeń może być ujawnione w odpowiednich rejestrach (księga wieczysta, rejestr zastawów, CRBR, rejestry umowne), co czyni je możliwymi do uwzględnienia w liście zabezpieczeń rzeczowych.

2. Charakter i funkcja listy zabezpieczeń rzeczowych w restrukturyzacji i upadłości

Lista zabezpieczeń rzeczowych ma przede wszystkim charakter porządkujący i rozstrzygający. Jej celem jest:

• wskazanie, które składniki majątkowe są obciążone,
  
  
• identyfikacja rodzaju i treści zabezpieczenia,
  
  
• ustalenie, na rzecz którego wierzyciela dane zabezpieczenie zostało ustanowione,
  
  
• przyporządkowanie wierzyciela do kategorii zaspokojenia (w postępowaniu upadłościowym – art. 342 p.u.),
  
  
• określenie możliwości wyłączenia składnika z masy upadłości lub jego uwzględnienia w planie restrukturyzacyjnym.
  
  

Z uwagi na systematykę Prawa upadłościowego i Prawa restrukturyzacyjnego, lista zabezpieczeń rzeczowych bywa łączona z listą wierzytelności zabezpieczonych, ale odgrywa odrębną rolę. Stanowi przesłankę uprzywilejowania nie tylko w zakresie głosowania nad układem (art. 161 i 212 p.r.), ale również przy sporządzaniu planu podziału (art. 336 i n. p.u.).

3. Znaczenie listy zabezpieczeń w transakcjach reorganizacyjnych i inwestorskich

Dla inwestora zainteresowanego nabyciem spółki w kryzysie finansowym (kupię firmę z długami), lista zabezpieczeń rzeczowych ma znaczenie kluczowe:

• umożliwia ocenę struktury obciążeń majątku trwałego (np. nieruchomości, park maszynowy),
  
  
• identyfikuje ryzyka związane z odzyskaniem kontroli nad strategicznymi aktywami,
  
  
• pozwala ocenić wartość ekonomiczną układu restrukturyzacyjnego w odniesieniu do wysokości zabezpieczeń,
  
  
• warunkuje możliwość zawarcia transakcji bez regresu lub z klauzulą zwolnienia z odpowiedzialności za stare długi.
  
  

W szczególności w modelach takich jak asset deal (nabycie aktywów) lub share deal (nabycie udziałów/akcji), klarowność rejestru zabezpieczeń warunkuje poziom ceny, ryzyk transakcyjnych oraz strukturę prawno-finansową transakcji.

Co więcej, w przypadku spółek pozostających pod presją egzekucyjną, inwestorzy formułują jasno: szukam prezesa, który przed transakcją potrafi wyczyścić listę zabezpieczeń lub renegocjować ich warunki.

4. Wpływ listy zabezpieczeń na dostępność finansowania pomostowego

Jednym z najczęstszych scenariuszy w postępowaniach restrukturyzacyjnych jest konieczność pozyskania pożyczki dla zadłużonej firmy, która pozwoli na kontynuowanie działalności operacyjnej. W takim przypadku lista zabezpieczeń:

• wskazuje, które aktywa są wolne i mogą zostać obciążone nowymi zabezpieczeniami,
  
  
• pozwala zidentyfikować nadmiarowe lub wygasłe zabezpieczenia (np. wygasła hipoteka nieusunięta z KW),
  
  
• umożliwia ocenę stopnia obciążenia majątku w kontekście tzw. de minimis security cap.
  
  

Z perspektywy instytucji finansującej, warunkiem udzielenia wsparcia bywa przedstawienie listy zabezpieczeń rzeczowych w formacie umożliwiającym analizę prawną (due diligence) i podjęcie decyzji kredytowej.

5. Procedura tworzenia, aktualizacji i wykorzystania listy zabezpieczeń

Lista zabezpieczeń rzeczowych może mieć charakter:

• urzędowy – sporządzana przez syndyka lub zarządcę w toku postępowania,
  
  
• prywatny – przygotowywana przez dział prawny, kancelarię lub doradcę w ramach audytu,
  
  
• transakcyjny – dołączana do dokumentacji inwestycyjnej jako załącznik do term sheet lub NDA.
  
  

Jej opracowanie wymaga:

• analizy ksiąg wieczystych i rejestru zastawów,
  
  
• przeglądu umów o przewłaszczenie na zabezpieczenie i cesje zabezpieczające,
  
  
• weryfikacji terminów obowiązywania zabezpieczeń i ich skuteczności względem masy upadłościowej,
  
  
• oceny ryzyka związanego z zabezpieczeniami niewpisanymi lub zawierającymi wady prawne.
  
  

W praktyce transakcyjnej inwestorzy często stawiają warunek: sprzedam zadłużoną spółkę, ale po uprzednim oczyszczeniu listy zabezpieczeń z wpisów nieaktualnych lub nieegzekwowalnych.

6. Przykład zastosowania: „PolTrak Sp. z o.o.” – negocjacje z wierzycielem hipotecznym

Spółka „PolTrak”, zajmująca się obsługą transportu kolejowego, utraciła płynność na skutek zerwania kontraktu z operatorem państwowym. Na nieruchomościach spółki ujawnione były:

• dwie hipoteki kaucyjne na rzecz banków komercyjnych,
  
  
• przewłaszczenie na zabezpieczenie taboru spalinowego,
  
  
• zastaw rejestrowy na kontenerach.
  
  

Nowy inwestor, zainteresowany transakcją typu kupię firmę z długami, uzależnił podpisanie umowy od przedstawienia listy zabezpieczeń wraz z analizą ich aktualności i skuteczności egzekucyjnej. Po przeprowadzeniu negocjacji z bankiem, jedna z hipotek została wykreślona na podstawie ugody, a druga przekształcona w zabezpieczenie układowe z wydłużonym terminem spłaty. Dzięki temu doszło do finalizacji transakcji, a nowy zarząd – zmienię prezesa na kandydata z doświadczeniem w rozmowach z bankami – wdrożył plan operacyjny i pozyskał środki na odbudowę taboru (pożyczka dla zadłużonej firmy na kapitał obrotowy).

Lista zabezpieczeń rzeczowych to narzędzie, którego znaczenie nie może być sprowadzone do funkcji katalogującej. Stanowi ona:

• instrument strukturalnej reorganizacji zobowiązań,
  
  
• narzędzie uprzedniego oczyszczania aktywów przed pozyskaniem inwestora lub finansowania,
  
  
• element profesjonalnej dokumentacji sprzedażowej, warunkującej możliwość skutecznego sprzedania zadłużonej spółki bez nieujawnionych obciążeń.
  
  

W modelu zarządzania kryzysowego oraz w strukturach venture recovery, odpowiednio sporządzona i zinterpretowana lista zabezpieczeń rzeczowych bywa równie ważna co bilans i rachunek przepływów pieniężnych. Jej przygotowanie powinno być powierzane wyspecjalizowanym kancelariom lub zespołom due diligence, których wiedza obejmuje nie tylko aspekt rejestrowy, ale i egzekucyjny, regresowy oraz podatkowy.