W dobie rosnącej internacjonalizacji obrotu gospodarczego, transgraniczne prowadzenie działalności przez spółki kapitałowe i grupy holdingowe staje się normą. W tym kontekście upadłość jednego z podmiotów grupy, posiadającego aktywa, zobowiązania lub interesy gospodarcze w więcej niż jednym państwie, rodzi szereg skomplikowanych problemów prawnych, zwłaszcza w zakresie skuteczności orzeczeń i działań syndyka poza granicami jurysdykcji krajowej.

Prawidłowe funkcjonowanie mechanizmu międzynarodowego uznawania i wykonywania postępowań upadłościowych ma zasadnicze znaczenie nie tylko z punktu widzenia ochrony interesów wierzycieli, ale także efektywnego zarządzania masą upadłościową, eliminacji zjawiska forum shopping i zapewnienia spójności działań podejmowanych przez zarządców, kuratorów lub syndyków.

Z perspektywy praktycznej, znajomość tych regulacji jest nieodzowna m.in. w sytuacjach, gdy inwestor międzynarodowy rozważa: kupię firmę z długami prowadzącą działalność w kilku jurysdykcjach, syndyk chce sprzedać zadłużoną spółkę z oddziałami za granicą, lub gdy konieczna staje się zmiana prezesa i zgłoszenie jej skutków transgranicznie.

2. Dualizm regulacji: unormowania wielostronne i prawo unijne

W zakresie uznawania zagranicznych postępowań upadłościowych, wyróżnia się dwie główne płaszczyzny normatywne:

a) Konwencje międzynarodowe o charakterze wielostronnym i dwustronnym

Ich celem jest zapewnienie wzajemnego uznawania i wykonywania orzeczeń upadłościowych w państwach-sygnatariuszach, z zachowaniem autonomii proceduralnej państw.

b) Prawo unijne, zwłaszcza Rozporządzenie (UE) 2015/848 w sprawie postępowania upadłościowego (tzw. „Rozporządzenie Insolvency Recast”)

Obowiązujące bezpośrednio we wszystkich państwach członkowskich Unii Europejskiej z wyjątkiem Danii, regulujące zasady prowadzenia postępowań głównych i wtórnych oraz uznawania ich skutków.

3. Przegląd kluczowych konwencji międzynarodowych

a) Konwencja UNCITRAL – Model Law on Cross-Border Insolvency (1997)

Przyjęta przez Komisję ONZ ds. Międzynarodowego Prawa Handlowego, Modelowa Ustawa o transgranicznej niewypłacalności (Model Law), stanowi najważniejszy punkt odniesienia w systemie uznawania postępowań upadłościowych poza UE. Jej zasady implementowano m.in. w USA (Chapter 15 U.S. Bankruptcy Code), Wielkiej Brytanii, Australii, Japonii i Meksyku.

Model Law przewiduje:

• możliwość uznania zagranicznego postępowania jako „głównego” lub „pomocniczego”,
  
  
• automatyczne środki ochronne (np. zawieszenie egzekucji),
  
  
• współpracę między sądami i organami zagranicznymi,
  
  
• uprawnienia dla zagranicznego zarządcy do reprezentowania upadłego.
  
  

b) Konwencja Lugano (2007)

Choć dotyczy przede wszystkim uznawania i wykonywania orzeczeń cywilnych i handlowych, ma znaczenie pomocnicze w zakresie rozszerzonego uznawania skutków orzeczeń upadłościowych w kontekście spraw powiązanych (np. uznanie uchwał wspólników, zmiany prezesa spółki zadłużonej itp.).

c) Umowy dwustronne

Polska zawarła m.in. konwencje o uznawaniu wyroków sądowych z Austrią (1963), Węgrami (1959), Ukrainą (1993) – zawierające również odniesienia do postępowań upadłościowych, choć często o ograniczonym zakresie i wymagające potwierdzenia exequatur.

4. Rozporządzenie UE 2015/848 – najważniejszy instrument w UE

Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 20 maja 2015 r. w sprawie postępowania upadłościowego (dalej: Rozporządzenie Insolvency Recast) stanowi fundament wspólnotowej współpracy w zakresie transgranicznych upadłości.

Kluczowe założenia:

• Automatyczne uznanie postępowania upadłościowego wszczętego w jednym państwie członkowskim we wszystkich pozostałych,
  
  
• Zasada centrum podstawowej działalności (COMI) jako kryterium dla postępowania głównego,
  
  
• Możliwość wszczęcia postępowań wtórnych w innych państwach członkowskich w zakresie aktywów lokalnych,
  
  
• Obowiązek współpracy i wymiany informacji między syndykami różnych jurysdykcji,
  
  
• Możliwość prowadzenia grupowych postępowań restrukturyzacyjnych w ramach tej samej grupy kapitałowej.
  
  

Dzięki tym regulacjom możliwe jest – przykładowo – przeprowadzenie sprzedaży majątku w Polsce w ramach zagranicznej upadłości lub sprzedaż zadłużonej spółki z oddziałem w Niemczech w ramach jednej zintegrowanej procedury.

5. Praktyczne problemy uznawania postępowań upadłościowych

a) Kwestie kolizyjne – np. brak tożsamości pojęcia „upadłości”

W różnych państwach pojęcie „insolvency” obejmuje różne tryby: w Niemczech Insolvenzverfahren, w USA – rozdział na Chapter 7 i Chapter 11. To rodzi trudności w ocenie, czy dana procedura powinna być uznana automatycznie czy wymaga dodatkowego postępowania.

b) Forum shopping i manipulacja COMI

Niektóre spółki dokonują przeniesienia COMI na bardziej przyjazne regulacyjnie terytoria w celu uruchomienia postępowania restrukturyzacyjnego – co wymaga od sądu weryfikacji rzeczywistego centrum interesów.

c) Uznanie skutków prawnych – np. skuteczność zmiany prezesa lub konwersji długu

Zdarza się, że skutki decyzji podejmowanych w jednym państwie (np. kupię firmę z długami w drodze przejęcia majątku upadłego) nie są automatycznie uznawane w innym – np. w zakresie przeniesienia tytułu prawnego do aktywów.

6. Przykład praktyczny – transgraniczna upadłość i sprzedaż aktywów

Spółka „EcoMinerals S.A.” z siedzibą w Polsce ogłosiła upadłość. Posiadała zakład wydobywczy w Rumunii, udziały w spółce zależnej w Niemczech oraz zarejestrowaną domenę i znaki towarowe w Hiszpanii.

Na wezwanie syndyka zgłosił się inwestor międzynarodowy (kupię firmę z długami), oferując:

• przejęcie zorganizowanej części przedsiębiorstwa w Polsce i Rumunii,
  
  
• zmianę prezesa i ujednolicenie zarządu grupy w Niemczech,
  
  
• wykup znaków i domen.
  
  

Dzięki zastosowaniu Rozporządzenia UE 2015/848 oraz Model Law (w odniesieniu do aktywów w Szwajcarii), transakcja została przeprowadzona jako jednolita sprzedaż zadłużonej spółki z aktywami transgranicznymi – bez konieczności prowadzenia odrębnych postępowań egzekucyjnych w każdym kraju.

Współczesna praktyka oddłużeniowa i restrukturyzacyjna wymaga świadomości, że:

• upadłość nie kończy się na granicach państwa – konieczne jest planowanie działań także w perspektywie transgranicznej,
  
  
• konwencje międzynarodowe oraz rozporządzenia unijne umożliwiają efektywną realizację układu lub likwidacji w ujęciu międzynarodowym,
  
  
• inwestorzy typu kupię firmę z długami muszą mieć dostęp do specjalistycznych analiz prawnych z zakresu uznawalności orzeczeń, skuteczności egzekucji oraz potencjalnych barier prawnych w innych jurysdykcjach,
  
  
• profesjonalna strategia działania – np. jak sprzedać zadłużoną spółkę w grupie transgranicznej – wymaga uprzedniego zaplanowania struktury prawnej transakcji, jej skutków podatkowych i zgodności z regulacjami lokalnymi,
  
  
• działania organizacyjne, takie jak zmiana prezesa, powinny być dokonywane z uwzględnieniem przepisów obcych reżimów korporacyjnych, rejestrów handlowych oraz ich powiązania z centralnymi postępowaniami upadłościowymi.