W realiach dynamicznego i złożonego obrotu gospodarczego coraz częściej zachodzi konieczność rozwiązywania sporów szybko, poufnie i z możliwym uwzględnieniem interesów obu stron, zwłaszcza w sytuacjach napięć finansowych, konfliktów wspólników, sporów korporacyjnych lub negocjacji układowych z wierzycielami. W takich warunkach konsensualne metody rozwiązywania sporów, takie jak mediacja i arbitraż, stanowią efektywną alternatywę dla postępowań sądowych, które są czasochłonne, kosztowne i często destrukcyjne dla relacji gospodarczych.

W kontekście oddłużania firm, mediacja i arbitraż mogą służyć jako instrumenty łagodzenia sporów z kontrahentami, inwestorami, zarządem lub między wspólnikami, a także jako narzędzie wspierające działania transakcyjne (np. jak sprzedać zadłużoną spółkę) oraz procesy naprawcze (np. przy ofertach typu kupię firmę z długami, które bywają kontestowane przez stronę trzecią).

2. Definicja i cechy mediacji

a) Pojęcie mediacji

Mediacja jest dobrowolnym, poufnym i nieformalnym postępowaniem, którego celem jest osiągnięcie porozumienia między stronami sporu za pomocą neutralnego i bezstronnego mediatora. Mediacja nie kończy się rozstrzygnięciem narzuconym przez osobę trzecią, lecz opiera się na konsensie stron, który może zostać następnie zatwierdzony przez sąd i uzyskać moc ugody sądowej (art. 183¹–183¹⁵ Kodeksu postępowania cywilnego).

b) Zasady mediacji

• Dobrowolność – każda ze stron może odstąpić od mediacji na każdym etapie,
  
  
• Poufność – informacje ujawnione w mediacji nie mogą być wykorzystane w postępowaniu sądowym,
  
  
• Neutralność mediatora – mediator nie reprezentuje żadnej ze stron i nie narzuca rozwiązania,
  
  
• Autonomia stron – to strony decydują o warunkach i treści ugody.
  
  

c) Zastosowanie w restrukturyzacji

Mediacja bywa stosowana w sytuacjach:

• sporu o należności objęte propozycją układową,
  
  
• konfliktów między wspólnikami, które zagrażają planowi naprawczemu,
  
  
• sporów z instytucjami publicznymi (np. ZUS, urzędem skarbowym – w zakresie ugód administracyjnych),
  
  
• rozbieżności pomiędzy inwestorem a dotychczasowym właścicielem (kupię firmę z długami, ale na określonych warunkach),
  
  
• dyskusji o przyszłości zarządu lub powołaniu nowego prezesa (zmienię prezesa jako warunek transakcyjny).
  
  

3. Arbitraż jako forma prywatnego sądownictwa

a) Definicja i podstawy prawne

Arbitraż (sąd polubowny) to forma rozwiązywania sporów przez wybraną przez strony instytucję lub osoby trzecie (arbiter, zespół arbitrów), których orzeczenie – po nadaniu mu klauzuli wykonalności – ma moc równą wyrokowi sądowemu. W Polsce instytucja arbitrażu uregulowana jest w art. 1154–1217 Kodeksu postępowania cywilnego.

b) Kluczowe cechy arbitrażu

• Wiążący charakter wyroku – po zatwierdzeniu przez sąd, może być egzekwowany jak orzeczenie państwowe,
  
  
• Szybkość i elastyczność – strony mają wpływ na wybór arbitrów, język postępowania, miejsce arbitrażu i zasady procedowania,
  
  
• Poufność – brak jawności zapewnia ochronę reputacji i tajemnic handlowych,
  
  
• Specjalizacja arbitrów – w sprawach gospodarczych często są to doświadczeni prawnicy lub eksperci branżowi.
  
  

c) Typowe klauzule arbitrażowe

Standardowe zapisy w umowach, np.:
„Wszelkie spory wynikłe na tle niniejszej umowy będą rozstrzygane przez Sąd Arbitrażowy przy Krajowej Izbie Gospodarczej w Warszawie zgodnie z jego regulaminem.”

Warto dodawać takie klauzule przy umowach sprzedaży udziałów, konwersji wierzytelności czy ustalaniu warunków przejęcia aktywów (jak sprzedać zadłużoną spółkę, kupię firmę z długami).

4. Porównanie mediacji i arbitrażu – wybór adekwatnej formuły

5. Praktyczne zastosowanie w procesie oddłużania i transakcji

a) W mediacji

• rozwiązywanie sporów o ważność uchwał zgromadzenia wspólników,
  
  
• konflikty właścicielskie w spółkach, gdzie potrzebna jest zmiana prezesa,
  
  
• ugody z wierzycielami w celu uniknięcia formalnego postępowania układowego,
  
  
• negocjacje warunków przystąpienia inwestora typu kupię firmę z długami,
  
  
• spory o zakres odpowiedzialności zarządu przy sprzedaży zadłużonej spółki.
  
  

b) W arbitrażu

• rozstrzyganie sporów o wykonanie umowy inwestycyjnej,
  
  
• konflikty powstałe w wyniku nieudanej fuzji lub przejęcia,
  
  
• spory o skutki konfuzji wierzytelności lub błędnej cesji,
  
  
• konflikty kompetencyjne pomiędzy organami spółki w kontekście działań naprawczych.
  
  

6. Przykład praktyczny – mediacja jako narzędzie uratowania transakcji

Spółka „CEMTEX” sp. z o.o. prowadziła negocjacje sprzedaży z inwestorem branżowym (kupię firmę z długami). W toku due diligence ujawniono spór między wspólnikami co do zgody na transakcję oraz zarzuty wobec prezesa o działanie na szkodę spółki.

Zainicjowano mediację wspólników z udziałem doświadczonego mediatora korporacyjnego, która zakończyła się:

• zawarciem porozumienia korporacyjnego,
  
  
• ustaleniem harmonogramu zmiany prezesa,
  
  
• podpisaniem warunkowej umowy sprzedaży aktywów (jak sprzedać zadłużoną spółkę z korzyścią dla wierzycieli).
  
  

Całość trwała 14 dni i pozwoliła uniknąć kosztownego postępowania sądowego oraz uratować relacje z kluczowymi kontrahentami.

7. Rekomendacje – jak wdrażać konsensualne metody w praktyce

Aby skutecznie korzystać z mediacji i arbitrażu w procesach oddłużeniowych, rekomenduje się:

• uwzględnianie klauzul mediacyjnych i arbitrażowych w umowach z inwestorami, wspólnikami i kontrahentami,
  
  
• prowadzenie prewencyjnej mediacji przy objawach kryzysu zarządczego lub sporów właścicielskich,
  
  
• wykorzystywanie centrów arbitrażu specjalizujących się w sprawach gospodarczych, jak KIG, Lewiatan, ICC,
  
  
• angażowanie niezależnych mediatorów w procesach układowych i negocjacjach z wierzycielami.
  
  

Mediacja i arbitraż w restrukturyzacji nie są narzędziami teoretycznymi – to praktyczne mechanizmy redukcji kosztów, zabezpieczenia reputacji i ochrony interesów ekonomicznych stron, w tym pracowników, inwestorów i wierzycieli. Działając zgodnie z zasadą „zwycięstwo to porozumienie”, umożliwiają:

• sprzedaż spółki w sposób uporządkowany (jak sprzedać zadłużoną spółkę),
  
  
• wejście inwestora na przejrzystych warunkach (kupię firmę z długami),
  
  

reorganizację organów bez sporów sądowych (zmienię prezesa w trybie uzgodnionym).