Postępująca globalizacja obrotu gospodarczego, wzrost transakcji transgranicznych, a także coraz częstsze zjawiska niewypłacalności o charakterze międzynarodowym sprawiają, że praktyka oddłużania firm wymaga nie tylko znajomości prawa krajowego, ale również umiejętności analizy kolizyjnej – tj. ustalenia, które prawo powinno znaleźć zastosowanie w sprawach mających element zagraniczny.

Kolizyjność systemów prawnych w kontekście oddłużania przedsiębiorstw i zarządzania kryzysem korporacyjnym obejmuje m.in.:

• ustalenie prawa właściwego dla umów z elementem zagranicznym,
  
  
• wskazanie jurysdykcji sądu w przypadku sporu,
  
  
• ocenę skuteczności zabezpieczeń transgranicznych (np. hipoteka w Niemczech, przewłaszczenie we Francji),
  
  
• zastosowanie prawa upadłościowego państwa, w którym spółka posiada centrum interesów życiowych (COMI),
  
  
• odpowiedzialność zarządu za zobowiązania zaciągnięte za granicą, także w kontekście ich wykonania w Polsce.
  
  

Dla inwestorów rozważających działania typu kupię firmę z długami, jak sprzedać zadłużoną spółkę lub zmienię prezesa w ramach transakcji M&A, brak rozpoznania właściwego porządku prawnego może skutkować poważnymi konsekwencjami, w tym bezskutecznością czynności prawnych lub nieważnością zabezpieczeń.

2. Prawo właściwe – podstawowe źródła regulacji

Podstawowym aktem regulującym ustalenie prawa właściwego w sprawach cywilnych i handlowych w Unii Europejskiej jest rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 593/2008 z dnia 17 czerwca 2008 r. w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań umownych (tzw. Rzym I) oraz rozporządzenie Rzym II w odniesieniu do zobowiązań pozaumownych.

Zgodnie z zasadą autonomii woli, strony umowy mogą swobodnie wybrać prawo, które będzie regulowało ich stosunek prawny – nawet jeśli nie ma ono związku z danym zobowiązaniem (art. 3 Rzym I). Jednak w przypadku braku takiego wyboru zastosowanie mają reguły obiektywne, np.:

• dla umowy sprzedaży – prawo państwa sprzedawcy,
  
  
• dla umowy o świadczenie usług – prawo państwa usługodawcy,
  
  
• dla umowy spółki – prawo miejsca rejestracji.
  
  

W kontekście oddłużania oznacza to, że restrukturyzacja zadłużenia zawartego z kontrahentem z siedzibą w Niemczech może podlegać niemieckiemu prawu cywilnemu, nawet jeśli dłużnik ma siedzibę w Polsce. To z kolei determinuje formę ważności ugody, możliwość egzekucji, a nawet sposób obliczania odsetek.

3. Kolizyjność w transakcjach inwestycyjnych i sprzedażowych

Zagadnienia kolizyjne mają szczególnie istotne znaczenie w kontekście transakcji transgranicznych, w tym takich jak:

• nabycie spółki, która prowadzi działalność w kilku jurysdykcjach (kupię firmę z długami, jak sprzedać zadłużoną spółkę),
  
  
• restrukturyzacja grup kapitałowych z jednostkami zależnymi za granicą,
  
  
• zmiana zarządu w podmiocie zależnym w innym kraju (zmienię prezesa).
  
  

W tych przypadkach trzeba wziąć pod uwagę m.in.:

• prawo właściwe dla przeniesienia udziałów w spółce z o.o. lub akcji (często wymaga aktu notarialnego w kraju rejestracji spółki),
  
  
• reguły odpowiedzialności członków zarządu za zobowiązania podatkowe (np. różnice między art. 299 KSH a § 64 GmbHG w Niemczech),
  
  
• wymogi formalne i rejestracyjne dla transakcji na aktywach zagranicznych (np. nieruchomość komercyjna w Hiszpanii).
  
  

Niedopełnienie tych wymogów skutkuje nie tylko bezskutecznością czynności, ale też może prowadzić do odpowiedzialności zarządu za działanie sprzeczne z interesem spółki.

4. Kolizje w kontekście transgranicznej niewypłacalności – rozporządzenie 2015/848

Kluczowym aktem regulującym upadłość i restrukturyzację spółek w wymiarze unijnym jest rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2015/848 w sprawie postępowania upadłościowego. Rozporządzenie to opiera się na koncepcji COMI (centre of main interest), zgodnie z którą główne postępowanie upadłościowe wszczynane jest w państwie, w którym znajduje się centrum głównych interesów dłużnika.

Zasada ta powoduje m.in., że:

• spółka zarejestrowana w Polsce, której główny zarząd działa w Austrii, może podlegać austriackiemu postępowaniu,
  
  
• orzeczenie upadłościowe w jednym państwie członkowskim jest automatycznie uznawane we wszystkich pozostałych państwach,
  
  
• majątek spółki położony w innych państwach UE również podlega zabezpieczeniu i egzekucji.
  
  

W kontekście działań takich jak jak sprzedać zadłużoną spółkę, znajomość COMI i zakresu jurysdykcji sądów krajowych ma kluczowe znaczenie przy strukturze transakcyjnej – zwłaszcza w sytuacji, gdy inwestor planuje dalszą ekspansję lub reorganizację.

5. Odpowiedzialność transgraniczna członków zarządu

W przypadkach, gdy spółka prowadzi działalność w kilku państwach, członkowie jej organów mogą podlegać jednocześnie kilku reżimom odpowiedzialności cywilnoprawnej, karnej lub administracyjnej. Przykłady:

• obowiązek zgłoszenia upadłości w terminie – 30 dni w Polsce (art. 21 Prawa upadłościowego), 3 tygodnie w Niemczech (InsO),
  
  
• odpowiedzialność za niezłożenie sprawozdań finansowych – różnice w sankcjach i procedurze,
  
  
• różne standardy należytej staranności – np. dyrektywa UE o due diligence korporacyjnym.
  
  

Dla inwestora, który obejmuje kontrolę nad spółką (zmienię prezesa), konieczne jest przeanalizowanie, jakie obowiązki wynikają z przepisów prawa zagranicznego i jak mogą one wpływać na odpowiedzialność osobistą członków zarządu.

6. Skuteczność i egzekucja orzeczeń – konflikt praw i instytucji

W transgranicznych sprawach związanych z zadłużeniem spółek, kluczowe znaczenie ma również kwestia uznawalności i wykonalności orzeczeń. Zasady te są regulowane przez:

• rozporządzenie Bruksela I bis (1215/2012) – dotyczy uznawania orzeczeń sądów cywilnych i handlowych,
  
  
• Konwencję z Lugano (w relacjach z państwami EFTA),
  
  
• konwencje haskie i nowojorską (dla uznawania wyroków arbitrażowych).
  
  

W praktyce oznacza to, że:

• wyrok polskiego sądu zasądzający zapłatę może być egzekwowany we Francji lub Hiszpanii bez potrzeby prowadzenia dodatkowego procesu,
  
  
• zabezpieczenie roszczenia ustanowione w Austrii może obejmować nieruchomość w Polsce,
  
  
• orzeczenie upadłościowe może prowadzić do zawieszenia postępowań toczących się w innym państwie UE.
  
  

W transakcjach inwestycyjnych (kupię firmę z długami) należy więc zawrzeć klauzule jurysdykcyjne i zapisy o sądzie arbitrażowym w sposób uwzględniający mechanizmy kolizyjne.

7. Przykład praktyczny – sprzedaż zadłużonej spółki z elementem zagranicznym

Spółka „Baltic Steel Group” zarejestrowana w Polsce prowadziła działalność w Niemczech i Czechach. Jej główne aktywa znajdowały się w Brandenburgii, natomiast centrum zarządzania – w Gdańsku. Inwestor zainteresowany jej przejęciem (kupię firmę z długami) musiał ustalić:

• prawo właściwe dla umowy sprzedaży udziałów (polskie),
  
  
• skuteczność przewłaszczenia fabryki na zabezpieczenie (niemieckie),
  
  
• jurysdykcję sądu w sprawie ewentualnego sporu o odpowiedzialność za zobowiązania ukryte (Czechy – siedziba kontrahenta),
  
  
• obowiązek zgłoszenia transakcji do niemieckiego urzędu ochrony konkurencji (podział rynku przemysłowego).
  
  

Transakcja została sfinalizowana po zawarciu porozumienia między wierzycielami, uzgodnieniu prawa właściwego i notarialnym zmienieniu prezesa w polskiej spółce dominującej.

Zagadnienia kolizyjności systemów prawnych są fundamentalne dla skuteczności operacji oddłużeniowych o charakterze transgranicznym. Dotyczą one nie tylko prawa materialnego, ale również procedury, egzekucji, odpowiedzialności zarządczej oraz uznawalności decyzji sądowych i administracyjnych.

Dla podmiotów zainteresowanych restrukturyzacją, reorganizacją lub transakcjami typu jak sprzedać zadłużoną spółkę, kupię firmę z długami, zmienię prezesa, kluczowe jest:

• właściwe określenie prawa materialnego,
  
  
• znajomość mechanizmów międzynarodowego postępowania egzekucyjnego i upadłościowego,
  
  
• uwzględnienie różnic w zakresie odpowiedzialności i standardów zarządczych w poszczególnych systemach prawnych,
  
  
• wdrożenie strategii kolizyjnej już na etapie planowania struktury transakcyjnej lub układu.