Odpowiedzialność karna za przestępstwa gospodarcze stanowi istotny element ochrony prawidłowego funkcjonowania obrotu prawno-finansowego oraz gwarancję legalizmu w działalności przedsiębiorstw. Z uwagi na specyfikę tych czynów, charakteryzujących się często wielopodmiotowością, złożoną strukturą korporacyjną, symulacją czynności prawnych i działaniem w białych rękawiczkach, ustawodawca stworzył odrębne procedury procesowe, które umożliwiają organom ścigania efektywne wykrywanie, zabezpieczanie i ściganie sprawców czynów z zakresu tzw. przestępczości białych kołnierzyków (white-collar crimes).

Kodeks postępowania karnego (KPK), jako podstawowy akt regulujący procedurę karną, zawiera w swej treści szereg przepisów szczególnie istotnych dla analizy odpowiedzialności za czyny zabronione popełniane w związku z prowadzeniem działalności gospodarczej. Należy przy tym odróżnić materialną odpowiedzialność karną (uregulowaną w Kodeksie karnym) od procesowej odpowiedzialności karnej, której tryb regulowany jest w KPK – a więc obejmującej m.in. śledztwo, akt oskarżenia, postępowanie dowodowe i środki zapobiegawcze.

2. Przestępstwa gospodarcze – zarys materialnoprawny i kontekst procesowy

Przestępstwa gospodarcze stanowią szczególną kategorię czynów zabronionych, których celem, sposobem działania lub skutkiem jest naruszenie zasad uczciwego obrotu gospodarczego, zaufania w relacjach handlowych lub bezpieczeństwa finansowego podmiotów rynku. Typowymi przykładami są:

• oszustwo gospodarcze (art. 286 § 1 k.k.),
  
  
• udaremnienie lub uszczuplenie zaspokojenia wierzyciela (art. 300–302 k.k.),
  
  
• fałszowanie dokumentacji księgowej (art. 271, 277 k.k.),
  
  
• wyrządzenie szkody majątkowej w obrocie (art. 296 k.k.),
  
  
• pranie brudnych pieniędzy (art. 299 k.k.),
  
  
• działanie na szkodę spółki (nadużycie zaufania – art. 296 k.k.).
  
  

Na potrzeby postępowań oddłużeniowych, odpowiedzialność za przestępstwa gospodarcze może dotyczyć zarówno członków zarządu zadłużonej spółki, jak i osób trzecich, które brały udział w nielegalnym transferze majątku, pozorowaniu transakcji, fikcyjnej restrukturyzacji lub doprowadzeniu do niewypłacalności w sposób umyślny.

3. Środki zapobiegawcze i ich znaczenie w obrocie gospodarczym

Kodeks postępowania karnego przewiduje szereg środków zapobiegawczych, które mogą być zastosowane wobec osoby podejrzanej o popełnienie przestępstwa gospodarczego, zanim jeszcze zapadnie wyrok. Należą do nich:

• tymczasowe aresztowanie (art. 249–263 KPK),
  
  
• dozór policyjny (art. 275),
  
  
• zakaz opuszczania kraju (art. 277),
  
  
• zakaz prowadzenia działalności gospodarczej lub zajmowania określonych stanowisk (np. zakaz pełnienia funkcji prezesa – istotne przy scenariuszach zmienię prezesa).
  
  

Dla praktyki oddłużeniowej i inwestycyjnej znaczenie tych środków jest dwojakie:

1. Mogą one blokować zdolność operacyjną spółki, jeżeli dotyczą kluczowych członków zarządu lub udziałowców;
   
   
2. Ujawnienie ich w ramach badania due diligence może skutecznie zniechęcić inwestora zainteresowanego transakcją typu kupię firmę z długami.
   
   

4. Zabezpieczenie majątkowe w procedurze karnej

Na podstawie art. 291 i n. KPK, sąd (a w fazie przygotowawczej – prokurator) może zastosować zabezpieczenie majątkowe na majątku podejrzanego, oskarżonego lub osoby trzeciej, w celu zabezpieczenia grożących kar pieniężnych, grzywien, środków kompensacyjnych oraz obowiązku naprawienia szkody.

W praktyce zabezpieczenie to może obejmować:

• zajęcie rachunku bankowego,
  
  
• ustanowienie hipoteki przymusowej na nieruchomościach,
  
  
• zajęcie udziałów w spółkach kapitałowych (art. 292 § 1 KPK),
  
  
• blokadę obrotu majątkiem.
  
  

Dla transakcji typu jak sprzedać zadłużoną spółkę, ujawnienie takich zabezpieczeń w księgach wieczystych lub rejestrach handlowych skutkuje trwałą niemożliwością przeniesienia własności lub udziałów do czasu uchylenia środka.

5. Prawa i obowiązki podmiotów gospodarczych w postępowaniu karnym

Zarówno podejrzany, jak i osoba prawna (np. spółka kapitałowa) może występować w postępowaniu karnym w różnych rolach procesowych:

• jako podejrzany (art. 71 KPK),
  
  
• jako pokrzywdzony (art. 49 KPK),
  
  
• jako podmiot, którego majątek został zabezpieczony (art. 291 § 2),
  
  
• jako osoba trzecia, wobec której stosuje się zabezpieczenie rozszerzone (np. beneficjent rzeczywisty ukrytego transferu aktywów).
  
  

Dla osób przygotowujących się do reorganizacji właścicielskiej (zmienię prezesa), sprzedaży zadłużonego podmiotu lub pozyskania inwestora (kupię firmę z długami), niezwykle istotna jest analiza sytuacji prawnej i procesowej spółki – zwłaszcza w kontekście art. 72 § 1 pkt 6 KPK, który obliguje do ujawnienia danych o postępowaniach karnych w toku przy zmianie danych w KRS.

6. Odpowiedzialność karna osób zarządzających a proces oddłużeniowy

Nie można pominąć faktu, że w toku postępowań oddłużeniowych (w tym restrukturyzacyjnych lub upadłościowych) mogą zostać ujawnione okoliczności, które skutkują wszczęciem śledztwa przeciwko członkom zarządu. Dotyczy to w szczególności:

• niezgłoszenia w terminie wniosku o ogłoszenie upadłości, co może być uznane za działanie na szkodę wierzycieli (art. 586 KSH),
  
  
• pozorowanych przekształceń majątkowych (np. wyprowadzenie majątku do innej spółki lub fundacji rodzinnej),
  
  
• fałszowania sprawozdań finansowych, których celem było ukrycie rzeczywistego zadłużenia.
  
  

W takich przypadkach możliwa jest również odpowiedzialność podmiotu zbiorowego na gruncie ustawy z dnia 28 października 2002 r. – co ma istotne znaczenie przy ocenie ryzyka transakcyjnego w działaniach typu jak sprzedać zadłużoną spółkę.

7. Przykład praktyczny – zatrzymanie prezesa i zablokowanie transakcji

Spółka „ALTEX-ENERGO” była podmiotem przygotowywanym do sprzedaży w ramach wewnętrznego planu typu kupię firmę z długami. Po zawarciu warunkowej umowy sprzedaży udziałów, w wyniku kontroli skarbowej ujawniono, że przez trzy lata składano nierzetelne sprawozdania finansowe, a spółka dokonywała fikcyjnych transakcji z podmiotami powiązanymi.

W efekcie prokurator wydał postanowienie o zabezpieczeniu majątkowym na majątku spółki oraz zastosował dozór policyjny wobec prezesa. Pomimo wysokiego poziomu zainteresowania inwestorskiego, transakcja została zablokowana na etapie wpisu zmian w KRS. Dopiero po uchyleniu środka zapobiegawczego i złożeniu wyjaśnień przez nowego zarządcę (zmienię prezesa), sąd zezwolił na dalsze postępowanie.

Znajomość przepisów Kodeksu postępowania karnego w zakresie odpowiedzialności za przestępstwa gospodarcze jest nieodzowna dla:

• zarządów spółek w restrukturyzacji i ich pełnomocników prawnych,
  
  
• inwestorów nabywających zadłużone podmioty,
  
  
• syndyków i nadzorców sądowych realizujących działania naprawcze,
  
  
• kancelarii przygotowujących dokumentację sprzedażową i badania due diligence.
  
  

Każde działanie typu jak sprzedać zadłużoną spółkę lub kupię firmę z długami powinno być poprzedzone gruntowną analizą sytuacji karnej i procesowej – nie tylko w aspekcie faktycznych postępowań, ale także ryzyk związanych z potencjalnym zarzutem działania na szkodę spółki lub jej wierzycieli.