Kasacja, jako nadzwyczajny środek zaskarżenia, uregulowana została w art. 398¹ i n. Kodeksu postępowania cywilnego (k.p.c.) i przysługuje – co do zasady – od prawomocnych orzeczeń sądu drugiej instancji, o ile ustawa nie stanowi inaczej. W postępowaniu upadłościowym oraz restrukturyzacyjnym, możliwość wniesienia skargi kasacyjnej została ukształtowana w sposób szczególny, co wynika z odrębności trybu i specyfiki postępowań prowadzonych na gruncie ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe oraz ustawy – Prawo restrukturyzacyjne.

Postępowania upadłościowe są co do zasady postępowaniami niespornymi, opartymi na trybie nieprocesowym, w ramach którego część decyzji podejmowana jest w formie postanowień sądowych, inne – w trybie zarządzeń sędziego-komisarza. Taka specyfika rodzi poważne konsekwencje dla dostępności środków odwoławczych, a w szczególności skargi kasacyjnej, która w sprawach gospodarczych bywa traktowana jako instrument ostatniej szansy – zarówno dla wierzycieli, jak i dłużników oraz osób trzecich zainteresowanych wynikiem postępowania (np. inwestorów deklarujących: kupię firmę z długami, jak sprzedać zadłużoną spółkę lub zmienię prezesa w toku restrukturyzacji).

2. Skarga kasacyjna – zakres dopuszczalności w sprawach upadłościowych

Zgodnie z art. 398¹ § 2 k.p.c., skarga kasacyjna przysługuje w sprawach o prawa majątkowe, jeżeli wartość przedmiotu zaskarżenia przekracza 50 000 zł, a w sprawach gospodarczych – 150 000 zł. Jednocześnie art. 398² § 2 stanowi, że skarga nie przysługuje w sprawach rozpoznawanych w trybie postępowania uproszczonego, a także – co szczególnie istotne – w niektórych sprawach rozpoznawanych w postępowaniu nieprocesowym.

Ustawy szczególne, takie jak Prawo upadłościowe, zawierają przepisy, które wyłączają dopuszczalność skargi kasacyjnej wobec określonych orzeczeń. Przykładowo, zgodnie z art. 223 ust. 1 Prawa upadłościowego, na postanowienie o ogłoszeniu upadłości przysługuje zażalenie, ale nie skarga kasacyjna. Również postanowienia sędziego-komisarza wydawane w toku postępowania, co do zasady, nie podlegają kasacji – nawet jeśli wywołują daleko idące skutki majątkowe.

Jednakże sądy powszechne, w szczególności Sądy Okręgowe jako sądy drugiej instancji w postępowaniach upadłościowych, wydają także postanowienia kończące postępowania incydentalne (np. dotyczące uznania wierzytelności spornych, uchylenia układu, stwierdzenia bezskuteczności czynności dłużnika wobec masy upadłościowej), od których dopuszczalność skargi kasacyjnej została potwierdzona przez orzecznictwo Sądu Najwyższego.

3. Warunki formalne i materialne skargi kasacyjnej w postępowaniu upadłościowym

Aby skarga kasacyjna mogła zostać skutecznie wniesiona, musi spełniać warunki formalne przewidziane w art. 398⁴ § 1 k.p.c., w tym:

• być sporządzona przez adwokata lub radcę prawnego,
  
  
• zawierać przytoczenie podstaw kasacyjnych: naruszenia prawa materialnego przez błędną jego wykładnię lub niewłaściwe zastosowanie, albo naruszenia przepisów postępowania, które mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy,
  
  
• zawierać wniosek o przyjęcie skargi do rozpoznania oraz uzasadnienie potrzeby jej rozpoznania przez Sąd Najwyższy.
  
  

W sprawach upadłościowych szczególnie trudne bywa wykazanie tzw. przesłanki przedsądu, czyli że skarga dotyczy istotnego zagadnienia prawnego, istnieje rozbieżność w orzecznictwie, występuje potrzeba wykładni przepisów budzących poważne wątpliwości lub że zachodzi nieważność postępowania.

4. Skarga kasacyjna jako narzędzie w strategii oddłużeniowej

W wielu przypadkach skarga kasacyjna stanowi element szerszej strategii zarządzania kryzysem korporacyjnym. Może służyć:

• zatrzymaniu skutków niekorzystnego orzeczenia, np. uznania wierzytelności wbrew zarzutom dłużnika,
  
  
• wydłużeniu czasu na znalezienie inwestora, który planuje przejęcie majątku masy upadłościowej lub zakup zorganizowanej części przedsiębiorstwa,
  
  
• obronie przed nieuzasadnionym uchyleniem układu, zawartego np. w toku postępowania o zatwierdzenie układu (PZU) lub sanacyjnego,
  
  
• wyjaśnieniu kontrowersji dotyczących zakresu odpowiedzialności członków zarządu za zobowiązania upadłego dłużnika – co bywa istotne w przypadku inicjatywy typu: zmienię prezesa w celu oczyszczenia organu spółki z odpowiedzialności osobistej.
  
  

W kontekście inwestycyjnym skarga kasacyjna może również służyć jako zabezpieczenie pozycji nabywcy, który – po zawarciu umowy typu „kupię firmę z długami” – kontynuuje lub wszczyna postępowania zmierzające do uchylenia niekorzystnych rozstrzygnięć sądów upadłościowych.

5. Orzecznictwo Sądu Najwyższego – wybrane zagadnienia

Ważne rozstrzygnięcia, które obrazują funkcjonowanie kasacji w praktyce upadłościowej, to m.in.:

• Postanowienie SN z dnia 28 czerwca 2019 r., II CSK 131/18 – dotyczące dopuszczalności kasacji od postanowienia oddalającego wniosek o uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną wobec masy upadłości.
  
  
• Wyrok SN z dnia 20 października 2022 r., III CSKP 140/21 – stwierdzający, że kasacja przysługuje od orzeczenia sądu II instancji oddalającego apelację dłużnika od uznania wierzytelności, jeżeli wartość sporu przekracza próg kasacyjny.
  
  
• Postanowienie SN z dnia 3 marca 2021 r., V CSK 412/20 – potwierdzające, że kasacja może dotyczyć także rozstrzygnięć w zakresie skarg pauliańskich rozpatrywanych w toku upadłości.
  
  

6. Przykład praktyczny – wykorzystanie kasacji w celu ochrony majątku

Spółka Beta S.A. ogłosiła upadłość w 2022 roku. Syndyk uznał roszczenie wierzyciela branżowego opiewające na 8 mln zł, pomimo że dłużnik przedstawił dowody spłaty znacznej części zobowiązania na etapie przedsądowym. Sąd I instancji oddalił zażalenie dłużnika, uznając, że nie przedstawił wystarczających dowodów. Sąd II instancji podtrzymał rozstrzygnięcie.

Zarząd (działający jeszcze formalnie do momentu ogłoszenia upadłości) wniósł skargę kasacyjną, wskazując naruszenie art. 233 § 1 k.p.c. (ocena dowodów) oraz art. 65 k.c. (interpretacja oświadczeń woli). Sąd Najwyższy przyjął skargę do rozpoznania i uchylił orzeczenie sądu II instancji, przekazując sprawę do ponownego rozpoznania. W efekcie udało się zredukować sumę uznanej wierzytelności do 3 mln zł, co umożliwiło zawarcie układu częściowego i sprzedaż zorganizowanej części przedsiębiorstwa inwestorowi z sektora private equity, który wcześniej zgłaszał zainteresowanie – deklarując: kupię firmę z długami.

7. Ograniczenia i ryzyka

Skarga kasacyjna, jako instrument wysoce sformalizowany, obciążona jest wieloma ograniczeniami:

• wysoki próg formalny dla dopuszczenia,
  
  
• relatywnie długi czas oczekiwania na rozpoznanie,
  
  
• niemożność złożenia kasacji od wielu orzeczeń incydentalnych,
  
  
• koszt przygotowania profesjonalnej skargi (wymóg zastępstwa procesowego),
  
  
• ryzyko oddalenia bez merytorycznego rozpoznania (niedopuszczalność, brak przesłanek przedsądu).
  
  

Mimo to, w określonych przypadkach może stanowić skuteczne narzędzie ochrony interesów uczestników postępowania upadłościowego, a także inwestorów, którzy stają się stronami pośrednimi lub bezpośrednimi – jak ma to miejsce przy nabyciu przedsiębiorstw objętych postępowaniem upadłościowym lub układowym.

Kasacja w sprawach upadłościowych jest instytucją wyjątkową, ale niezbędną w systemie kontroli sądowej. Umożliwia korektę błędów orzeczniczych, ujednolicenie wykładni prawa oraz zabezpieczenie interesów dłużników, wierzycieli i inwestorów. W praktyce oddłużeniowej stanowi instrument o strategicznym znaczeniu – zwłaszcza tam, gdzie rozważana jest sprzedaż zadłużonej spółki, przejęcie spółki z obciążonym majątkiem lub zmiana zarządu w celu wdrożenia nowej koncepcji naprawczej.

Warto przy tym pamiętać, że każda skarga kasacyjna powinna być narzędziem starannie dobranym do okoliczności – a nie środkiem stosowanym w sposób rutynowy.