W dobie globalizacji działalności gospodarczej i transnarodowych powiązań kapitałowych, problematyka jurysdykcji sądowej w sprawach upadłościowych i restrukturyzacyjnych zyskała kluczowe znaczenie nie tylko z punktu widzenia doktryny prawa międzynarodowego prywatnego, lecz także praktyki restrukturyzacyjnej, transakcyjnej oraz inwestycyjnej.

Określenie, który sąd krajowy jest właściwy do rozpoznania sprawy dotyczącej niewypłacalności podmiotu gospodarczego prowadzącego działalność w więcej niż jednym państwie, decyduje o:

• zakresie ochrony przed egzekucją,
  
  
• możliwościach zawarcia układu z wierzycielami,
  
  
• pozycji wierzycieli w planie podziału,
  
  
• uprawnieniach organów zarządczych dłużnika,
  
  
• skutkach transakcji zbycia udziałów, przedsiębiorstwa lub zorganizowanej części majątku.
  
  

W tym kontekście pytania takie jak: „jak sprzedać zadłużoną spółkę prowadzącą działalność w kilku krajach?”, „kupię firmę z długami, ale tylko po przeniesieniu jurysdykcji restrukturyzacyjnej”, czy „czy mogę zmienić prezesa w toku postępowania przed sądem zagranicznym?” stają się nie tylko praktyczne, lecz fundamentalne z perspektywy bezpieczeństwa prawnego interesariuszy.

2. Podstawy prawne – rozporządzenie 2015/848 i zasada COMI

W Unii Europejskiej sprawy transgraniczne w zakresie niewypłacalności regulowane są przede wszystkim przez Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2015/848 z dnia 20 maja 2015 r. w sprawie postępowania upadłościowego („Rozporządzenie Insolvency Recast”).

Główna oś konstrukcyjna rozporządzenia opiera się na pojęciu:

• COMI – Centre of Main Interests – centrum podstawowego interesu dłużnika, będące punktem wyjścia do ustalenia sądu właściwego do prowadzenia postępowania głównego (main proceedings),
  
  
• postępowania wtórnego (secondary proceedings) – możliwego do wszczęcia w innych państwach członkowskich, w których dłużnik posiada zakład, oddział lub majątek,
  
  
• wzajemnego uznawania skutków postępowań – orzeczenia wydane w jednym państwie mają być automatycznie uznawane w pozostałych.
  
  

Dla osób prawnych domniemywa się, że COMI znajduje się w państwie siedziby statutowej (art. 3 ust. 1 rozporządzenia), chyba że udowodnione zostanie, że główne zarządzanie działalnością dłużnika faktycznie prowadzono w innym państwie.

3. Znaczenie COMI i jego relokacja (COMI migration)

W praktyce obserwuje się coraz częstsze przypadki przenoszenia COMI przez podmioty zadłużone w celu wszczęcia restrukturyzacji lub upadłości w państwie oferującym korzystniejsze przepisy (tzw. jurisdictions shopping). Zmiana ta musi mieć faktyczny charakter, a więc obejmować m.in.:

• relokację zarządu i głównych decyzji operacyjnych,
  
  
• zmianę siedziby głównego banku,
  
  
• przeniesienie ksiąg rachunkowych i dokumentacji,
  
  
• fizyczną obecność biura i personelu decyzyjnego.
  
  

Sądy państw członkowskich weryfikują te elementy z dużą uwagą, by zapobiec pozornym zmianom jurysdykcji dokonywanym jedynie w celu obejścia lokalnego prawa restrukturyzacyjnego. Przykładowo, przeniesienie COMI z Polski do Anglii czy Niemiec musi wiązać się z rzeczywistą zmianą modelu operacyjnego.

4. Postępowania główne i wtórne – ich relacja i konsekwencje

Postępowanie główne (main proceedings) ma charakter uniwersalny – obejmuje całość majątku dłużnika, niezależnie od jego położenia geograficznego, i wywołuje skutki wobec wszystkich wierzycieli. Postępowanie wtórne może być wszczęte w państwie, w którym dłużnik prowadzi działalność gospodarczą, ale jego skutki ograniczają się do majątku położonego w tym państwie.

W kontekście restrukturyzacji transgranicznej należy rozważyć:

• czy z punktu widzenia strategii inwestora korzystniejsze jest prowadzenie postępowania głównego w państwie o prorestrukturyzacyjnym podejściu (np. Holandia, Niemcy),
  
  
• czy warto wszcząć postępowanie wtórne w celu zabezpieczenia majątku w innym państwie (np. oddziału lub nieruchomości), zwłaszcza przy planach typu „kupię firmę z długami, jeśli aktywa zostaną zabezpieczone przed egzekucją lokalną”.
  
  

5. Zdolność transakcyjna dłużnika w zależności od jurysdykcji

Jurysdykcja prowadząca postępowanie decyduje o tym, jakie czynności prawne może podejmować dłużnik, w tym:

• czy może dokonać sprzedaży składników majątku (asset deal, share deal),
  
  
• czy może zmienić skład organów spółki (co istotne w scenariuszach „zmienię prezesa jako element uzdrowienia spółki”),
  
  
• czy może zawierać ugody, umowy inwestycyjne, konwertować dług na kapitał.
  
  

Niektóre jurysdykcje dopuszczają pełną autonomię zarządu (np. Niemcy w postępowaniu własnym), inne wymagają zatwierdzenia każdej czynności przez sąd lub nadzorcę (np. Francja). Z tego względu wybór jurysdykcji może przesądzać o tym, czy transakcja typu „jak sprzedać zadłużoną spółkę bez uprzedniego zatwierdzenia planu sanacyjnego” będzie możliwa do zrealizowania.

6. Uznawanie zagranicznych orzeczeń upadłościowych

Rozporządzenie 2015/848 przewiduje automatyczne uznawanie orzeczeń o wszczęciu postępowania upadłościowego lub restrukturyzacyjnego we wszystkich państwach członkowskich UE (z wyjątkiem Danii). Oznacza to, że:

• wierzyciele w innych państwach nie mogą prowadzić samodzielnej egzekucji,
  
  
• syndyk, nadzorca lub zarządca ma uprawnienia do zarządzania majątkiem dłużnika poza krajem postępowania,
  
  
• sądy krajowe muszą respektować skutki wyroków o zatwierdzeniu układu lub ogłoszeniu upadłości.
  
  

W praktyce stanowi to kluczowy mechanizm ochrony wartości przedsiębiorstwa przed rozdrobnioną egzekucją, co istotnie zwiększa szanse na realizację strategii inwestycyjnej lub sprzedażowej.

7. Przykład praktyczny

Spółka „EUROSTEEL GROUP” S.A., holding prowadzący działalność w Polsce, Czechach i Niemczech, utraciła płynność z powodu gwałtownego wzrostu kosztów surowców i zakłóceń logistycznych. Dłużnik posiadał największy zakład w Polsce, ale centrum decyzyjne znajdowało się w Hamburgu.

Zarząd, wspólnie z doradcą restrukturyzacyjnym, zdecydował o:

• formalnym przeniesieniu COMI do Niemiec (zmiana adresu zarządu, biura, rejestracji VAT),
  
  
• wszczęciu głównego postępowania restrukturyzacyjnego w sądzie w Hamburgu,
  
  
• złożeniu wniosków o uznanie postępowania w Polsce i Czechach.
  
  

Równolegle inwestor przemysłowy zadeklarował: „kupię firmę z długami, jeśli niemiecki sąd zatwierdzi układ z redukcją zobowiązań handlowych o 60% i nowym składem zarządu”. Układ został przyjęty, zatwierdzony i uznany przez sąd w Warszawie, a przedsiębiorstwo odzyskało zdolność operacyjną w trzech państwach.

8. Rekomendacje praktyczne

Dla dłużników transgranicznych:

• przeprowadź szczegółową analizę COMI – ocena faktycznego centrum interesów,
  
  
• dokumentuj wszelkie elementy uzasadniające relokację jurysdykcji (umowy, rachunki, rejestracje),
  
  
• unikaj pozorności – sądy weryfikują rzeczywisty charakter przeniesienia działalności.
  
  

Dla inwestorów i nabywców:

• uwzględniaj jurysdykcję postępowania jako element wyceny ryzyka,
  
  
• warunkuj transakcję zgodą sądu lub nadzorcy, jeżeli jurysdykcja tego wymaga,
  
  
• badaj wpływ jurysdykcji na możliwość zmiany zarządu, sprzedaży aktywów i efekty prawne planu naprawczego.
  
  

Jurysdykcja w sprawach upadłości i restrukturyzacji transgranicznych ma zasadnicze znaczenie dla przebiegu i skutków postępowań naprawczych. Wybór sądu właściwego, sposób określenia COMI, uznawanie skutków postępowań w innych państwach oraz relacja między postępowaniami głównymi a wtórnymi determinują nie tylko losy przedsiębiorstwa, lecz także szanse na jego skuteczne oddłużenie, sprzedaż lub przejęcie przez inwestora.

Dla uczestników rynku kluczowe staje się zrozumienie, że pytania typu „jak sprzedać zadłużoną spółkę w trzech krajach”, „czy kupię firmę z długami, jeśli sąd zagraniczny nie zatwierdzi układu?” czy „czy można zmienić prezesa mimo obowiązywania planu ochronnego?” to nie tylko zagadnienia techniczne, lecz fundamentalne pytania o właściwe ukształtowanie jurysdykcji, która rzutuje na całość strategii prawnej i biznesowej.