Instytucja odpowiedzialności solidarnej i niepodzielnej (ang. jointly and severally liable, łac. in solidum et indivisum) stanowi jeden z fundamentalnych mechanizmów zabezpieczających interesy wierzyciela w relacjach wielopodmiotowych. Ustawodawca przewiduje możliwość wystąpienia po stronie zobowiązania lub uprawnienia więcej niż jednego podmiotu. W sytuacji solidarności dłużników, każdy z nich odpowiada za całość świadczenia, co wzmacnia pozycję wierzyciela.

Dodanie do tego konstrukcji niepodzielności świadczenia – czyli jego natury, która nie pozwala na wykonanie w częściach – powoduje, że świadczenie musi być spełnione in integrum, niezależnie od liczby dłużników. Oznacza to, że:

• wierzyciel może dochodzić całości świadczenia od któregokolwiek z dłużników,
  
  
• wszyscy dłużnicy są związani obowiązkiem łącznie i niepodzielnie,
  
  
• spełnienie świadczenia przez jednego dłużnika zwalnia pozostałych, ale może skutkować prawem regresu.
  
  

W polskim systemie prawnym zasady te mają podstawę w art. 366–378 Kodeksu cywilnego (k.c.), z uwzględnieniem szczególnych przepisów branżowych, m.in. podatkowych, handlowych i finansowych.

2. Solidarność a niepodzielność – pojęcia komplementarne

Dla pełnego zrozumienia konstrukcji „jointly and severally”, konieczne jest rozróżnienie dwóch aspektów:

• solidarność – odnosi się do relacji między współdłużnikami a wierzycielem i oznacza, że każdy z dłużników może być zobowiązany do spełnienia całego świadczenia;
  
  
• niepodzielność – odnosi się do przedmiotu świadczenia i oznacza, że świadczenie ze swej istoty lub z woli stron nie może zostać spełnione częściowo (np. wydanie jednej rzeczy, wykonanie usługi, świadczenie jednorazowe pieniężne).
  
  

Jeżeli świadczenie jest zarazem niepodzielne i objęte odpowiedzialnością solidarną, wówczas powstaje klasyczna sytuacja jointly and severally, w której dłużnicy są zobowiązani do wspólnego wykonania całości świadczenia, bez prawa żądania podziału.

3. Źródła odpowiedzialności solidarnej i niepodzielnej

Solidarna i niepodzielna odpowiedzialność może wynikać z różnych źródeł:

A. Ustawy

Najczęstsze przypadki obejmują:

• odpowiedzialność wspólników spółki cywilnej za zobowiązania zaciągnięte w ramach działalności wspólnej (art. 864 k.c.),
  
  
• solidarność członków zarządu spółki z o.o. za zobowiązania spółki przy bezskuteczności egzekucji (art. 299 k.s.h.),
  
  
• solidarność podatkowa w przypadku przekształceń, sukcesji lub działania grup kapitałowych (np. art. 112 Ordynacji podatkowej),
  
  
• solidarna i niepodzielna odpowiedzialność w umowach leasingowych, factoringowych, deweloperskich i kontraktach konsorcjalnych.
  
  

B. Umowy

Strony stosunku zobowiązaniowego mogą wprowadzić klauzulę solidarności i niepodzielności na mocy zasady swobody umów (art. 353¹ k.c.). W praktyce rynkowej klauzule te spotyka się m.in. w:

• umowach inwestycyjnych (np. joint venture, finansowanie wielostronne),
  
  
• kontraktach zabezpieczonych poręczeniem kilku osób fizycznych,
  
  
• umowach wspólnego nabycia udziałów lub akcji.
  
  

4. Znaczenie instytucji „jointly and severally” w obrocie gospodarczym

Z perspektywy praktyki gospodarczej, solidarna i niepodzielna odpowiedzialność pełni funkcję:

• zabezpieczającą – umożliwia wierzycielowi wybór dłużnika z największym majątkiem,
  
  
• prewencyjną – wymusza wzajemną kontrolę pomiędzy współdłużnikami (np. w zarządzie spółki),
  
  
• egzekucyjną – pozwala wierzycielowi na szybkie i pełne dochodzenie roszczenia, bez konieczności dzielenia się ryzykiem niewypłacalności,
  
  
• transakcyjną – ułatwia obrót wierzytelnościami oraz ich skuteczne egzekwowanie po cesji.
  
  

Jednocześnie z punktu widzenia inwestora, planującego wejście kapitałowe lub przejęcie zadłużonej jednostki, odpowiedzialność solidarna i niepodzielna rodzi określone ryzyka, które wymagają:

• starannego audytu umów (m.in. w kontekście klauzul indemnifikacyjnych),
  
  
• negocjacji zwolnień z solidarności lub przejęcia regresów,
  
  
• zabezpieczenia się na poziomie struktury właścicielskiej.
  
  

Nieprzypadkowo w procesach akwizycyjnych pojawiają się pytania: „czy mogę kupić firmę z długami, jeśli część jej zobowiązań ma charakter solidarno-niepodzielny?” lub „jak sprzedać zadłużoną spółkę bez przenoszenia na kupującego regresu z tytułu solidarności?”.

5. Odpowiedzialność regresowa między dłużnikami

Dłużnik, który w całości wykonał świadczenie wspólne, ma prawo do roszczenia regresowego wobec pozostałych (art. 376 k.c.), stosownie do ich udziałów. Jeżeli jeden z dłużników jest niewypłacalny, pozostali ponoszą niedobór proporcjonalnie.

W praktyce regresy te bywają przyczyną dodatkowych procesów wewnętrznych, destabilizujących relacje pomiędzy członkami zarządu, wspólnikami lub inwestorami. Często stanowią przeszkodę przy zmianie składu osobowego spółki, np. gdy nowy inwestor stawia warunek: „zmienię prezesa, ale nie przejmuję ryzyk regresowych za historyczne długi”.

6. Przykład praktyczny

Spółka „INFRA TECH” sp. z o.o. zawarła kontrakt z wykonawcą publicznym na budowę mostu drogowego. Z uwagi na wymogi przetargowe, poręczenia osobiste złożyli solidarnie członkowie zarządu oraz udziałowcy. Gdy inwestycja napotkała problemy z płynnością, generalny wykonawca wypowiedział umowę, żądając zwrotu zaliczki.

Sąd zasądził zapłatę solidarnie i niepodzielnie od wszystkich poręczycieli. W efekcie jeden z udziałowców, będący osobą fizyczną o wysokiej zdolności kredytowej, spłacił całość roszczenia i wystąpił z regresem wobec pozostałych.

Zainteresowany inwestor z sektora infrastrukturalnego, deklarujący: „kupię firmę z długami, jeżeli uzyskam zwolnienie z solidarności przez zabezpieczenie regresów”, zażądał uprzedniego uregulowania relacji pomiędzy współdłużnikami oraz dokumentu potwierdzającego, że nie są prowadzone żadne regresy wobec spółki. Finalnie do transakcji doszło po przeprowadzeniu due diligence i podpisaniu odrębnej umowy regresowej.

7. Rekomendacje dla przedsiębiorców i doradców restrukturyzacyjnych

1. Weryfikacja zakresu solidarności i niepodzielności w umowach – analiza źródeł zobowiązania.
   
   
2. Opracowanie strategii regresowej – zawarcie umów określających podział ciężarów.
   
   
3. Negocjowanie klauzul zwolnienia – zwłaszcza przy zmianach właścicielskich i personalnych (np. zmiana prezesa lub wspólnika).
   
   
4. Ujęcie ryzyk solidarnościowych w planie restrukturyzacyjnym – ich wpływ na klasyfikację wierzytelności i głosowanie nad układem.
   
   
5. Zabezpieczenie interesów kupującego – np. przez ustanowienie zastawu na regresach lub poręczenia zwrotne.
   
   

Konstrukcja „jointly and severally”, czyli odpowiedzialność solidarna i niepodzielna, jest instytucją o ogromnym znaczeniu praktycznym w relacjach biznesowych, zwłaszcza w kontekście kontraktów wysokiego ryzyka, wspólnego zarządzania majątkiem oraz postępowań restrukturyzacyjnych.

Choć z punktu widzenia wierzyciela instytucja ta oferuje daleko idącą ochronę, dla dłużników i inwestorów stanowi często pułapkę prawną, która – nieuświadomiona – może generować trudne do przewidzenia skutki majątkowe i osobiste.

Zrozumienie tej konstrukcji jest nieodzowne dla osób podejmujących decyzje typu „jak sprzedać zadłużoną spółkę z klauzulą solidarnościową”, „kupię firmę z długami tylko po analizie solidarnej odpowiedzialności” albo „zmienię prezesa, ale potrzebuję mapy regresów i klauzul solidarnych”.