Umowa między wierzycielami (intercreditor agreement, w skrócie ICA) to instrument prawny, który odgrywa kluczową rolę w złożonych strukturach finansowania przedsiębiorstw, szczególnie w kontekście restrukturyzacji zadłużenia oraz projektów typu leveraged finance. Jej główną funkcją jest uregulowanie wzajemnych relacji prawnych i priorytetów pomiędzy różnymi wierzycielami tego samego dłużnika – zwłaszcza w sytuacjach, gdy struktura finansowania obejmuje wielu pożyczkodawców działających na różnych poziomach uprzywilejowania (np. kredytodawcy senioralni, mezzanine, obligatariusze, dostawcy handlowi czy fundusze specjalistyczne).

Z uwagi na rosnącą liczbę transakcji opartych na finansowaniu wielopoziomowym oraz coraz większe znaczenie inwestycji w przedsiębiorstwa w trudnej sytuacji ekonomicznej, znajomość mechanizmów i postanowień typowych dla ICA staje się nieodzowna zarówno dla doradców prawnych, jak i inwestorów profesjonalnych. Zwłaszcza ci, którzy aktywnie poszukują okazji inwestycyjnych w obszarze aktywów wysokiego ryzyka i formułują zapytania w rodzaju: „kupię zadłużoną spółkę, pod warunkiem że struktura wierzytelności jest uporządkowana i przewidywalna”, powinni każdorazowo analizować istnienie i treść umowy między wierzycielami.

Pojęcie i istota umowy między wierzycielami

W najprostszym ujęciu, intercreditor agreement to umowa zawierana pomiędzy dwoma lub większą liczbą wierzycieli jednego dłużnika, mająca na celu uregulowanie:

• wzajemnych relacji pomiędzy wierzycielami w zakresie zaspokajania roszczeń,
  
  
• kolejności zaspokojenia należności (tzw. ranking of claims),
  
  
• zasad wykonywania zabezpieczeń (ang. enforcement rights),
  
  
• procedur dotyczących podziału środków uzyskanych z egzekucji lub restrukturyzacji,
  
  
• obowiązków informacyjnych oraz zasad współdziałania,
  
  
• ograniczeń w zakresie egzekwowania roszczeń indywidualnie.
  
  

Istotą ICA jest więc prewencyjne zarządzanie konfliktem pomiędzy wierzycielami, który mógłby powstać w wyniku realizacji zabezpieczeń lub przymusowego dochodzenia należności. Umowa ta ma na celu uniknięcie tzw. wyścigu do egzekucji, zapewnienie spójności działań oraz ograniczenie ryzyk związanych z rozdrobnioną strukturą zadłużenia.

Zastosowanie intercreditor agreements w praktyce gospodarczej i finansowej

Umowy między wierzycielami występują najczęściej w strukturach finansowania typu:

• senior/mezzanine – gdzie występuje wyraźne zróżnicowanie poziomów uprzywilejowania,
  
  
• secured/unsecured – gdzie część wierzytelności posiada zabezpieczenia rzeczowe, a część jest niezabezpieczona,
  
  
• first lien/second lien – w których różni wierzyciele korzystają z zabezpieczenia na tych samych aktywach, ale z różnym stopniem priorytetu,
  
  
• unitranche lending – w strukturach jednorodnego finansowania z wewnętrznym podziałem na klasy roszczeń (tzw. first out/last out).
  
  

W każdym z powyższych przypadków ICA stanowi swoisty „kodeks postępowania” między wierzycielami, pozwalający na ustalenie jasnych zasad współpracy, co jest kluczowe nie tylko w codziennym zarządzaniu finansowaniem, ale przede wszystkim w sytuacjach kryzysowych, takich jak niewypłacalność dłużnika, restrukturyzacja sądowa lub pozasądowa, przymusowe dochodzenie wierzytelności czy sprzedaż aktywów.

Intercreditor agreement w kontekście restrukturyzacji i upadłości

W praktyce restrukturyzacyjnej ICA ma szczególne znaczenie w przypadku konieczności przeprowadzenia przymusowej konwersji wierzytelności (np. na udziały/akcje), zawarcia układu z wierzycielami albo dokonania przymusowej sprzedaży przedsiębiorstwa lub jego składników w trybie pre-pack. Ustalenia zawarte w ICA mogą:

• wiązać wierzycieli co do zakresu uprawnień w głosowaniu nad układem,
  
  
• ograniczać możliwość podejmowania działań egzekucyjnych bez uprzedniej zgody większości wierzycieli (tzw. standstill provision),
  
  
• przewidywać mechanizm tzw. payment waterfall, czyli kolejności zaspokojenia należności z masy upadłościowej lub funduszu restrukturyzacyjnego.
  
  

W polskich realiach, mimo że ICA nie jest instytucją uregulowaną wprost w ustawie, znajduje zastosowanie jako umowa nienazwana w ramach zasady swobody umów (art. 353¹ k.c.). Jej skuteczność wobec stron umowy nie budzi wątpliwości, jednak w relacjach z osobami trzecimi lub w kontekście postępowania sądowego może być poddana ograniczeniom – co powinno być każdorazowo oceniane z uwzględnieniem całokształtu okoliczności sprawy.

Przykład praktyczny zastosowania ICA

Załóżmy, że spółka handlowa „Delta” zaciąga finansowanie w wysokości 100 mln zł od dwóch instytucji finansowych: Banku A (senior lender – 70 mln zł) oraz Funduszu B (mezzanine lender – 30 mln zł). Oba finansowania są zabezpieczone na tych samych aktywach: nieruchomości komercyjnej i zapasach.

W ramach zawartego ICA strony ustalają, że:

• w przypadku defaultu, Bank A ma pierwszeństwo w dochodzeniu zaspokojenia z majątku zabezpieczonego (first-ranking security),
  
  
• Fundusz B zobowiązuje się do niezbywania swoich roszczeń bez zgody Banku A,
  
  
• jakiekolwiek działania egzekucyjne Fundusz B może podjąć wyłącznie po upływie 180 dni od defaultu (standstill),
  
  
• w przypadku sprzedaży nieruchomości, środki trafiają w pierwszej kolejności do Banku A, a nadwyżka – do Funduszu B.
  
  

Dwa lata później spółka Delta popada w niewypłacalność i zostaje objęta postępowaniem sanacyjnym. Dla inwestora, który formułuje ofertę nabycia przedsiębiorstwa w trybie pre-pack, kluczową informacją staje się treść ICA, która reguluje kolejność spłat oraz możliwość wyrażenia zgody na transakcję. Dzięki umowie między wierzycielami możliwe staje się uzyskanie jednolitego stanowiska kluczowych interesariuszy, co znacząco przyspiesza transakcję. Inwestor – świadomy uprzednich ustaleń – może złożyć warunkową deklarację: „kupię zadłużoną spółkę, jeśli warunki ICA dopuszczają objęcie mojego finansowania nowym zabezpieczeniem bez konieczności aneksowania obecnej struktury”.

Najważniejsze postanowienia typowego intercreditor agreement

1. Definitions and Interpretation – precyzyjne określenie pojęć używanych w umowie.
   
   
2. Ranking of Claims – ustalenie kolejności zaspokajania wierzytelności.
   
   
3. Enforcement Rights – reguły wykonywania zabezpieczeń i prowadzenia egzekucji.
   
   
4. Standstill Provisions – zakaz lub ograniczenie działań windykacyjnych przez określony czas.
   
   
5. Sharing and Turnover – mechanizmy podziału środków oraz obowiązek przekazywania nadwyżek przez niżej uprzywilejowanych wierzycieli.
   
   
6. Transfer Restrictions – ograniczenia w zakresie cesji wierzytelności.
   
   
7. Voting and Amendments – sposób podejmowania decyzji i modyfikacji umowy.
   
   
8. Information Sharing – obowiązki informacyjne pomiędzy stronami.
   
   
9. Governing Law and Jurisdiction – prawo właściwe oraz sąd właściwy do rozpoznawania sporów.
   
   

Korzyści i zagrożenia związane z ICA

Korzyści:

• redukcja ryzyka konfliktów między wierzycielami,
  
  
• szybsze podejmowanie decyzji w sytuacjach kryzysowych,
  
  
• zwiększenie przewidywalności zachowań uczestników finansowania,
  
  
• ułatwienie transakcji nabycia przedsiębiorstwa lub jego aktywów w sytuacji zadłużenia.
  
  

Zagrożenia:

• nieprzejrzystość dla osób trzecich (brak rejestracji ICA),
  
  
• możliwość paraliżu decyzyjnego przy braku jednomyślności,
  
  
• ograniczenie autonomii niektórych wierzycieli w egzekucji należności,
  
  
• ryzyko nieważności lub niewykonalności niektórych postanowień w określonych jurysdykcjach.
  
  

Intercreditor agreement to nieodzowny element profesjonalnej struktury finansowania, szczególnie w przypadkach złożonych relacji wierzycielskich i wysokiego ryzyka kredytowego. W praktyce restrukturyzacyjnej i transakcyjnej ICA pozwala na uporządkowanie wzajemnych stosunków pomiędzy wierzycielami, minimalizację konfliktów interesów oraz przyspieszenie procesów podejmowania decyzji w sytuacjach kryzysowych.

Dla inwestora, który rozważa nabycie przedsiębiorstwa w trudnej sytuacji finansowej i analizuje ryzyka prawne, pytanie „czy kupię zadłużoną spółkę?” jest nierozerwalnie związane z odpowiedzią na pytanie: „czy struktura wierzycielska jest spójna, uporządkowana i zarządzalna”. Właśnie dlatego umowy między wierzycielami – choć często ukryte w tle transakcji – stanowią jedno z kluczowych ogniw w architekturze profesjonalnego oddłużania i restrukturyzacji