Zasada in duplum, pochodząca z łaciny, oznacza dosłownie „podwójność” i odnosi się do ograniczenia wzrostu zobowiązania dłużnika wskutek narastania odsetek. W praktyce jej stosowanie sprowadza się do zasady, zgodnie z którą:

odsetki nie mogą przekroczyć kwoty należności głównej – po przekroczeniu tego progu dalsze ich naliczanie zostaje zawieszone.

Zasada ta pełni funkcję ochronną wobec dłużników, uniemożliwiając nadmierne obciążanie ich zobowiązaniami, których wysokość w wyniku kapitalizacji i kumulacji odsetek mogłaby przekroczyć granice ekonomicznie i społecznie akceptowalne. Choć wywodzi się z prawa rzymskiego oraz tradycji systemów kontynentalnych, jej zastosowanie przybiera różne formy w poszczególnych jurysdykcjach.

2. Źródła prawne w polskim porządku prawnym

Polski system prawny nie zawiera jednej, wyraźnie sformułowanej „zasady in duplum” w przepisach kodeksowych, jednak jej funkcjonalny odpowiednik znajduje zastosowanie m.in. poprzez:

• art. 482 § 1 Kodeksu cywilnego, który zakazuje kapitalizacji odsetek bez wyraźnej umowy lub po wniesieniu pozwu,
  
  
• art. 359 § 21 KC, który ogranicza wysokość odsetek maksymalnych do dwukrotności odsetek ustawowych (tzw. odsetki maksymalne kapitałowe),
  
  
• art. 481 § 2¹ KC, dotyczący maksymalnych odsetek za opóźnienie,
  
  
• oraz poprzez orzecznictwo sądów powszechnych i Sądu Najwyższego, które akcentują niedopuszczalność prowadzenia egzekucji, gdy należność z tytułu odsetek przekracza wartość świadczenia głównego.
  
  

W szczególności, Sąd Najwyższy w orzeczeniu z 17 listopada 2011 r. (sygn. akt II CSK 90/11) wyraźnie podkreślił, że zasada in duplum znajduje swoje uzasadnienie w konstytucyjnej zasadzie proporcjonalności i zakazie nadużycia prawa (art. 5 KC), stanowiąc naturalny mechanizm zapobiegający lichwie oraz degradacji majątkowej dłużnika.

3. Funkcja ochronna in duplum w kontekście obrotu gospodarczego

Zasada ograniczenia naliczania odsetek do dwukrotności kapitału nie ma charakteru czysto akademickiego – pełni ważną funkcję praktycznej ochrony dłużnika w realiach obrotu gospodarczego, w szczególności gdy:

• dochodzi do znacznego opóźnienia w spłacie zobowiązań finansowych,
  
  
• wierzyciel nie podejmuje działań windykacyjnych przez długi czas (tzw. pasywna egzekucja),
  
  
• dochodzi do restrukturyzacji zadłużenia, a ustalenie rzeczywistej wysokości zobowiązania wymaga weryfikacji odsetek narosłych na przestrzeni lat.
  
  

W tych okolicznościach zasada in duplum staje się mechanizmem równoważącym interesy stron, zapobiegającym kumulatywnemu efektowi spirali zadłużenia, który mógłby zniechęcić dłużnika do jakichkolwiek prób uregulowania należności.

4. Wpływ in duplum na postępowania egzekucyjne i restrukturyzacyjne

W praktyce egzekucyjnej, komornik sądowy zobowiązany jest do weryfikacji zakresu tytułu wykonawczego, jednak nie ma uprawnień do samodzielnego stosowania zasady in duplum. Dlatego najczęściej:

• dłużnik zgłasza zarzut przekroczenia limitu odsetek w postępowaniu przeciwegzekucyjnym (art. 840 § 1 pkt 1 KPC),
  
  
• sąd dokonuje stosownej korekty należności objętej egzekucją – poprzez wyłączenie z dalszego postępowania roszczenia odsetkowego przekraczającego wartość kapitału.
  
  

W postępowaniu restrukturyzacyjnym natomiast, doradca restrukturyzacyjny (zarządca, nadzorca) dokonując sporządzenia spisu wierzytelności, obowiązany jest uwzględniać ograniczenia wynikające z in duplum, co wpływa na wysokość głosów w układzie oraz poziom redukcji możliwej do negocjacji.

5. Znaczenie dla inwestora – „kupię zadłużoną spółkę” a realna wartość zadłużenia

Dla inwestora planującego przejęcie podmiotu zadłużonego, zasada in duplum ma znaczenie strategiczne i rachunkowe. Pozwala bowiem:

• precyzyjnie ustalić górną granicę wartości zobowiązania, bez ryzyka niekontrolowanego wzrostu przez kumulację odsetek,
  
  
• obniżyć wycenę zadłużenia – co wpływa na koszt transakcji oraz strukturę finansowania przejęcia,
  
  
• prowadzić bardziej przewidywalne negocjacje z wierzycielami, bazując na realnej wysokości roszczeń.
  
  

W praktyce due diligence, inwestorzy typu distressed często stawiają pytanie: czy zastosowano zasadę in duplum w obliczeniach wierzytelności? Odpowiedź twierdząca może być przesłanką do stwierdzenia: kupię zadłużoną spółkę, pod warunkiem że wartość jej zadłużenia została ustalona zgodnie z przepisami o odsetkach maksymalnych i zasadą in duplum.

6. Przykład praktyczny – zastosowanie zasady in duplum w postępowaniu układowym

Spółka prowadząca działalność transportową popadła w zadłużenie względem trzech banków, które – mimo upływu terminów – nie dochodziły należności przez okres 6 lat. W momencie przygotowania wniosku o otwarcie postępowania układowego, suma odsetek karnych naliczonych przez banki przekraczała dwukrotność kwoty głównej.

Po analizie przeprowadzonej przez doradcę restrukturyzacyjnego, ustalono:

• łączna wartość kapitału: 3,2 mln zł,
  
  
• odsetki naliczone przez wierzycieli: 7,8 mln zł,
  
  
• wartość możliwa do uznania w spisie wierzytelności: 6,4 mln zł (3,2 mln zł + odsetki ograniczone do 100% kapitału, zgodnie z in duplum).
  
  

Efektem była redukcja 1,4 mln zł zobowiązań tylko z tytułu zasady ograniczenia odsetek, co umożliwiło skuteczne zawarcie układu z wierzycielami i sprzedaż przedsiębiorstwa inwestorowi, który wcześniej deklarował: kupię zadłużoną spółkę, jeśli zobowiązania zostaną ustalone w sposób rzetelny i ograniczony prawnie.

Zasada in duplum stanowi istotny element systemu ochrony dłużnika, służąc:

• przeciwdziałaniu nadmiernemu zadłużeniu poprzez ograniczenie skumulowanego obciążenia odsetkami,
  
  
• zapewnieniu proporcjonalności w relacjach cywilnoprawnych,
  
  
• umożliwieniu bardziej przejrzystych i realnych procesów restrukturyzacyjnych i egzekucyjnych.
  
  

Z punktu widzenia inwestorów zainteresowanych przejęciem przedsiębiorstw w kryzysie, in duplum to narzędzie do efektywnej wyceny ryzyka finansowego, stanowiące przewagę negocjacyjną w transakcjach typu kupię zadłużoną spółkę.