Klauzula nadzwyczajnej zmiany okoliczności, znana w praktyce międzynarodowej jako hardship clause, stanowi instrument kontraktowy pozwalający stronom umowy zareagować na nieprzewidziane, nadzwyczajne i trudne do przezwyciężenia zmiany warunków wykonania zobowiązania, które powodują istotne zakłócenie ekwiwalentności świadczeń lub nadmierne obciążenie jednej ze stron.

Klauzula ta znajduje zastosowanie przede wszystkim w stosunkach zobowiązaniowych o charakterze długoterminowym, ciągłym, skomplikowanym ekonomicznie lub transgranicznym, w których strony nie są w stanie przewidzieć wszystkich przyszłych ryzyk wpływających na możliwość należytego wykonania zobowiązania. Ustanowienie hardship clause w umowie pozwala nie tylko zmniejszyć prawdopodobieństwo konfliktu, ale również umożliwia renegocjację umowy bez konieczności jej rozwiązywania lub występowania na drogę sądową.

2. Klauzula hardship a regulacje kodeksowe – relacja z rebus sic stantibus

W polskim porządku prawnym mechanizm zbliżony do klauzuli hardship funkcjonuje pod postacią zasady rebus sic stantibus, wyrażonej w art. 357¹ Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym:

„Jeżeli z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków spełnienie świadczenia wiąże się z nadmiernymi trudnościami albo grozi jednej ze stron rażącą stratą, czego strony nie przewidywały, sąd może […] oznaczyć sposób wykonania zobowiązania, wysokość świadczenia albo nawet rozwiązać umowę.”

W odróżnieniu jednak od klauzuli ustawowej, hardship clause ma charakter autonomiczny, kontraktowy i uprzednio uzgodniony. Dzięki temu umożliwia stronom bardziej elastyczne i zindywidualizowane uregulowanie skutków nadzwyczajnych zdarzeń, bez konieczności angażowania sądu. Strony mogą dowolnie określić:

• co uznają za „nadzwyczajną zmianę okoliczności” (np. inflacja powyżej 20%, pandemia, wojna, blokady celne),
  
  
• jakie konsekwencje wiążą się z wystąpieniem takich zdarzeń (np. obowiązek renegocjacji, tymczasowe zawieszenie umowy, zmiana ceny, rozwiązanie umowy),
  
  
• jak długo obowiązuje ochrona, kto ma inicjatywę zmiany warunków oraz jakie są procedury komunikacji.
  
  

3. Klauzula hardship w praktyce międzynarodowej i modelach kontraktowych

W obrocie międzynarodowym hardship clause znajduje szerokie zastosowanie i jest przewidywana w wielu wzorcach umownych oraz standardach kontraktowych, w tym m.in.:

• UNIDROIT Principles of International Commercial Contracts (UPICC) – art. 6.2.1–6.2.3, które dopuszczają renegocjację i interwencję sądu w razie braku porozumienia,
  
  
• Międzynarodowe Reguły ICC (International Chamber of Commerce) – zawierają gotowe klauzule hardship i force majeure do stosowania w umowach międzynarodowych,
  
  
• FIDIC, INCOTERMS, GAFTA, LMA – większość wzorców przewiduje odrębne procedury renegocjacyjne w razie nadzwyczajnych zdarzeń.
  
  

W praktyce, klauzula hardship może być szczególnie istotna w kontraktach zawieranych przez podmioty sektora energetycznego, infrastrukturalnego, surowcowego, a także przez przedsiębiorstwa realizujące projekty długoterminowe finansowane z kredytów bankowych, funduszy UE lub instrumentów mezzanine.

4. Zastosowanie hardship clause w restrukturyzacji i oddłużaniu przedsiębiorstw

W kontekście restrukturyzacji przedsiębiorstw, klauzula nadzwyczajnej zmiany okoliczności pełni szczególną funkcję stabilizującą i ochronną. Może bowiem:

• umożliwić renegocjację warunków zawartych kontraktów w sytuacji, gdy koszty ich wykonania stają się rażąco niekorzystne,
  
  
• stanowić alternatywę dla rozwiązania umowy, co ma znaczenie dla utrzymania ciągłości działania przedsiębiorstwa w toku postępowania restrukturyzacyjnego,
  
  
• zmniejszyć ryzyko sporów sądowych z kluczowymi kontrahentami,
  
  
• zwiększyć wiarygodność planu restrukturyzacyjnego przedstawianego wierzycielom i sądowi.
  
  

W sytuacjach skrajnych, zastosowanie klauzuli hardship może umożliwić przedsiębiorcy ograniczenie zobowiązań umownych do poziomu możliwego do realizacji, a tym samym uniknąć spirali zadłużenia, która prowadziłaby do niewypłacalności.

Z punktu widzenia właściciela lub zarządu spółki obciążonej nadmiernymi kontraktami o niekorzystnej strukturze kosztów, aktywne skorzystanie z klauzuli hardship może być jednym z pierwszych kroków na drodze do kontrolowanego wyjścia ze spółki, czyli racjonalnej odpowiedzi na pytanie jak pozbyć się zadłużonej spółki, nie poprzez upadłość, lecz przez przekształcenie jej struktury kontraktowej i majątkowej.

5. Praktyczny przykład – zastosowanie klauzuli hardship w branży budowlanej

Spółka realizująca kontrakt budowlany w formule „zaprojektuj i wybuduj” zawarła z inwestorem umowę ryczałtową na kwotę 72 mln zł. W chwili zawarcia umowy cena stali zbrojeniowej wynosiła 3 000 zł za tonę. Po wybuchu konfliktu zbrojnego i wprowadzeniu ograniczeń eksportowych cena wzrosła do ponad 8 000 zł za tonę, co oznaczało wzrost kosztów realizacji kontraktu o 18 mln zł – znacząco przekraczający marżę wykonawcy.

Umowa zawierała klauzulę hardship, zgodnie z którą:

„W razie nadzwyczajnej zmiany okoliczności mających wpływ na koszty wykonania robót o ponad 25% w stosunku do warunków pierwotnych, strony zobowiązują się do niezwłocznego przystąpienia do negocjacji celem uzgodnienia nowych warunków realizacji, w tym ceny, harmonogramu lub zakresu robót.”

Dzięki uruchomieniu klauzuli, strony uzgodniły nowy model wynagrodzenia: część świadczeń została wyceniona w formule kosztorysowej, a część wyłączona z zakresu podstawowego. Spółka zachowała rentowność projektu, uniknęła wypowiedzenia kontraktu, a ponadto – mogła utrzymać pozytywne wskaźniki finansowe w postępowaniu sanacyjnym. Finalnie, nowy inwestor branżowy przejął spółkę wraz z jej projektami, a właściciele skutecznie pozbyli się zadłużonej spółki bez angażowania się w upadłość.

6. Ryzyka i ograniczenia stosowania hardship clause

Pomimo wielu korzyści, stosowanie klauzuli hardship nie jest wolne od ograniczeń. W szczególności należy uwzględnić:

• konieczność precyzyjnego sformułowania przesłanek klauzuli, aby nie pozostawiać pola do nadużyć lub sporów interpretacyjnych,
  
  
• brak automatyzmu w zmianie umowy – hardship clause zwykle uruchamia proces negocjacyjny, a nie automatyczną modyfikację zobowiązań,
  
  
• trudność w udowodnieniu wpływu zmiany okoliczności na zobowiązanie, zwłaszcza w przypadku umów o charakterze złożonym ekonomicznie,
  
  
• sprzeciw drugiej strony – kontrahent nie ma obowiązku przyjęcia nowych warunków, a klauzula nie zastępuje mechanizmów rozstrzygania sporów.
  
  

Z tych względów klauzula hardship powinna być integralną częścią polityki kontraktowej przedsiębiorstwa, redagowaną przy wsparciu specjalistów, z myślą o zabezpieczeniu przed nieprzewidywalnymi zmianami gospodarczymi.

Klauzula nadzwyczajnej zmiany okoliczności (hardship clause) to jedno z najbardziej elastycznych i praktycznych narzędzi kontraktowych, jakie mogą zostać zastosowane w realiach zmienności rynkowej, kryzysów makroekonomicznych czy destabilizacji łańcuchów dostaw. Jej główną zaletą jest możliwość zachowania ciągłości kontraktów przy jednoczesnym dostosowaniu ich do realiów rynkowych, bez konieczności wszczynania sporów sądowych.

Dla przedsiębiorstw poddanych restrukturyzacji, hardship clause może stanowić element planu naprawczego, pozwalający ograniczyć ryzyko strat kontraktowych i renegocjować kluczowe umowy w sposób zgodny z interesem wszystkich stron. W przypadku, gdy zarząd lub właściciel rozważa wyjście z nierentownej spółki, klauzula ta może stanowić pomost między koniecznością wykonania zobowiązań a realiami ekonomicznymi, a jej zastosowanie może być pierwszym krokiem do uporządkowanego pozbycia się zadłużonej spółki.