W strukturze prawnej Unii Europejskiej, wspierającej swobodny przepływ towarów, usług i kapitału, coraz większego znaczenia nabierają instrumenty służące efektywnemu dochodzeniu roszczeń ponad granicami państw członkowskich. Jednym z takich narzędzi – wprowadzonym na podstawie Rozporządzenia (WE) nr 1896/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 12 grudnia 2006 r. ustanawiającego postępowanie w sprawie europejskiego nakazu zapłaty – jest Europejski Nakaz Zapłaty (ENZ). Postępowanie to pozwala wierzycielowi na stosunkowo szybkie uzyskanie tytułu wykonawczego, który jest uznawany i wykonalny w innych państwach członkowskich (z wyłączeniem Danii), bez potrzeby przeprowadzania dodatkowego postępowania legalizacyjnego (tzw. exequatur).

Celem ENZ jest wsparcie przedsiębiorców w transgranicznym dochodzeniu niespornych roszczeń pieniężnych, co ma zapobiegać sytuacjom, w których dłużnik korzysta ze złożoności przepisów poszczególnych państw UE i utrudnia egzekucję należności. Ponadto, w kontekście rynkowym, gdzie nierzadko pojawiają się pytania jak pozbyć się zadłużonej spółki, Europejski Nakaz Zapłaty sprawia, że wierzyciel zyskuje dodatkowe środki nacisku na dłużnika działającego w innym państwie członkowskim. Dzięki uproszczonej procedurze i jasnym zasadom doręczania i sprzeciwu, ENZ ma duże znaczenie dla kondycji sektora MŚP oraz większych podmiotów prowadzących interesy na rynku wewnętrznym Unii.

I. Podstawa prawna i cele ENZ

1. Rozporządzenie (WE) nr 1896/2006

Podstawowe ramy prawne postępowania w sprawie europejskiego nakazu zapłaty zostały ustanowione rozporządzeniem (WE) nr 1896/2006. Regulacja ta obowiązuje we wszystkich państwach Unii poza Danią i wprowadza procedurę, której celem jest uzyskanie nakazu zapłaty w sprawach niespornych roszczeń o charakterze pieniężnym, w sytuacjach o charakterze transgranicznym. „Transgraniczny” wymiar oznacza, że przynajmniej jedna ze stron ma miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu w innym państwie członkowskim niż państwo sądu, do którego wniesiono pozew.

2. Uproszczony i scentralizowany tryb

Założenie konstruktorów rozporządzenia to umożliwienie wierzycielom skutecznego dochodzenia należności bez wielomiesięcznych procesów i konieczności odrębnej legalizacji wyroków w innych państwach. Postępowanie ENZ jest w założeniu szybkie, w dużej mierze oparte na formularzach – w tym na jednolitym formularzu pozwu, a także formularzach sprzeciwu – co stanowi postępowanie quasi-administracyjne. Jeśli sąd przyjmie wniosek i nie dopatrzy się błędów, wydaje nakaz zapłaty, który dłużnik może zaskarżyć jedynie przez wniesienie sprzeciwu. Jeżeli sprzeciw nie zostanie wniesiony w terminie, nakaz uzyskuje wykonalność, a wierzyciel może go egzekwować w każdym państwie członkowskim Unii.

II. Zakres zastosowania i warunki

1. Przedmiot roszczeń

Europejski Nakaz Zapłaty dotyczy roszczeń pieniężnych (np. z tytułu dostaw towarów, usług, umów handlowych czy kredytu), o ile dłużnik nie kwestionuje zasadności zobowiązania w sposób sporny. Ważne jest także, aby sprawa miała charakter transgraniczny – nie jest więc wystarczająca sytuacja, w której strony zamieszkują w tym samym państwie. Obowiązujące rozporządzenie wyklucza jednak pewne kategorie spraw, takie jak sprawy podatkowe czy wynikające z prawa rodzinnego i spadkowego.

2. Forum sądu i kwestie jurysdykcji

ENZ wprowadza jednolite zasady, ale nie zmienia unijnego systemu określania jurysdykcji. Sąd właściwy do rozpatrzenia wniosku o ENZ ustala się według przepisów unijnych regulujących międzynarodową jurysdykcję sądową – przede wszystkim rozporządzenia (UE) nr 1215/2012 (Bruksela I bis). Oznacza to, że np. polski sąd rozpozna wniosek o ENZ, jeśli jest on właściwy według tych reguł (np. gdy dłużnik ma siedzibę w Polsce bądź miejsce wykonania zobowiązania znajduje się w Polsce).

3. Wniosek i formularze

Postępowanie w sprawie ENZ to procedura sformalizowana na poziomie unijnym, z wykorzystaniem standaryzowanych formularzy (od A do G). Wierzyciel wypełnia formularz A (pozew), ujmując m.in. dane stron, opis roszczenia, wskazanie kwoty i uzasadnienie. Sąd, jeśli stwierdzi braki formalne, może żądać uzupełnienia przez wierzyciela (formularz B). Gdy wszystko jest w porządku, wydaje nakaz w terminie do 30 dni. Dłużnik ma 30 dni na ewentualny sprzeciw (formularz F) – jeśli go nie wniesie, ENZ staje się wykonalny.

III. Przebieg postępowania i możliwości obrony dłużnika

1. Doręczenie nakazu zapłaty

Kluczowe dla skuteczności ENZ jest prawidłowe doręczenie nakazu dłużnikowi. W rozporządzeniu przewidziano różne sposoby doręczeń, gwarantujące, że dłużnik będzie mógł zapoznać się z treścią orzeczenia i podjąć decyzję o sprzeciwie. Sąd powinien upewnić się, że metody doręczenia zgodne są z wymaganiami prawnymi (np. doręczenie bezpośrednie, doręczenie z potwierdzeniem odbioru itp.). Jeżeli z powodów niezależnych od wierzyciela bądź sądu doręczenie zostanie przeprowadzone wadliwie, terminy do wniesienia sprzeciwu mogą nie rozpocząć biegu.

2. Sprzeciw i skutek w postaci „zwykłego postępowania”

Dłużnik może wnieść sprzeciw w terminie 30 dni od doręczenia, nie jest przy tym zobowiązany do szczegółowego uzasadnienia (wystarczy lakoniczne stwierdzenie, że dług jest kwestionowany). Wniesienie sprzeciwu automatycznie prowadzi do przekształcenia postępowania w „zwykłe postępowanie cywilne” przed sądem właściwym według prawa państwa, w którym toczy się sprawa (tzw. lex fori). Jeżeli dłużnik w ogóle nie wniesie sprzeciwu, ENZ staje się prawomocny i wierzyciel może przejść do etapu egzekucji w dowolnym państwie członkowskim.

3. Nadanie klauzuli wykonalności i egzekucja

Po uprawomocnieniu się ENZ, sąd wydaje zaświadczenie o wykonalności na unijnym formularzu. Na tej podstawie wierzyciel kieruje wniosek do organu egzekucyjnego (np. komornika w Polsce czy odpowiednika w innym państwie UE), który dokonuje ściągnięcia należności z majątku dłużnika. Zaleta jest taka, że unika się konieczności prowadzenia długotrwałego postępowania o stwierdzenie wykonalności (exequatur) – rozstrzygnięcie zyskuje moc w całej Unii (z wyjątkiem Danii).

IV. Konsekwencje praktyczne dla zadłużonych spółek

1. Zwiększone ryzyko szybkiej egzekucji

Dla zadłużonych spółek działających transgranicznie, Europejski Nakaz Zapłaty oznacza, że kontrahent zagraniczny może skutecznie i szybko uzyskać tytuł wykonawczy. W razie braku sprzeciwu dłużnik musi liczyć się z tym, że wierzyciel bez komplikacji będzie mógł zainicjować postępowanie egzekucyjne w innym kraju. Próby unikania płatności przez przenoszenie siedziby bądź majątku do innego państwa stają się bezcelowe, ponieważ ENZ jest jednolicie uznawany.

2. Zmniejszenie pola do manipulacji i unikania zobowiązań

Bywają sytuacje, w których pojawiają się pytania jak pozbyć się zadłużonej spółki bez realnej spłaty wierzycieli – w takim kontekście ENZ utrudnia te procedery. Jeżeli roszczenie jest niekwestionowane co do zasady i wysokości, a jedynie dłużnik próbował przeciągać sprawę, wierzyciel ma potężne narzędzie do zamykania furt taktycznych. Po doręczeniu nakazu i upływie terminu na sprzeciw, zadłużona spółka w obliczu nadchodzącej egzekucji może być zmuszona do negocjacji warunków spłaty bądź wdrożenia racjonalnej restrukturyzacji.

3. Zmiana taktyki obrony

Z drugiej strony, jeżeli spółka uważa, że roszczenie jest nieuzasadnione, to ma jedynie krótką – 30-dniową – ścieżkę, by się sprzeciwić. Po tym czasie jest właściwie „pozamiatane”, nakaz staje się prawomocny. Dlatego w strategii obrony przedsiębiorstwa ważne jest bieżące sprawdzanie, czy nie wpłynęło do niego pismo z sądu w sprawie ENZ. Przeoczenie terminów lub zaniedbanie może prowadzić do trudnych do odwrócenia skutków w postaci wykonania orzeczenia w całej Unii.

V. Przykład zastosowania ENZ

Załóżmy, że Konsorcjum MegaBuild sp. z o.o. z siedzibą w Polsce wykonało prace budowlane na rzecz hiszpańskiego dewelopera, który nie uregulował wynagrodzenia w kwocie 200 tys. euro. Ponieważ deweloper – Inmobiliaria Sol – formalnie siedzibę ma w Hiszpanii, polska spółka wytacza postępowanie w sprawie ENZ przed sądem polskim właściwym według umowy stron (umowa zawierała klauzulę jurysdykcyjną na rzecz sądów polskich) i prawo do takiego trybu wynika z rozporządzenia Bruksela I bis.

MegaBuild wypełnia stosowny formularz A, dołączając dowody na wykonanie robót (protokoły odbioru, faktury, korespondencję) i wskazując brak zapłaty. Sąd sprawdza wniosek formalnie i, jeśli nie stwierdza błędów, w ciągu 30 dni wydaje europejski nakaz zapłaty. Następnie nakaz jest doręczany deweloperowi w Hiszpanii. Jeśli firma hiszpańska nie wniesie sprzeciwu, polski sąd stwierdza wykonalność, a MegaBuild może przejść do egzekucji w Hiszpanii, składając wniosek do komornika wraz z zaświadczeniem o wykonalności.

VI. Podsumowanie

Europejski Nakaz Zapłaty (ENZ) to wysoce efektywne postępowanie, którego celem jest szybkie i skuteczne egzekwowanie roszczeń transgranicznych o charakterze pieniężnym w Unii Europejskiej. Przyczynia się do usprawnienia procedur sądowych i jednolitego traktowania wierzycieli niezależnie od miejsca siedziby. Z punktu widzenia wierzycieli – np. dostawców lub usługodawców – ENZ stanowi mocny atut, pozwalający uniknąć długich procesów o uznanie wyroków za granicą oraz chroni przed ucieczką dłużnika w inny system prawny.

Z kolei zadłużone spółki działające w skali międzynarodowej muszą liczyć się z tym, że kontrahent zagraniczny nie będzie już bezsilnie czekał na spłatę, lecz bezpośrednio wystąpi o ENZ. Jeżeli dłużnik zignoruje nakaz lub nie będzie w stanie wnieść skutecznego sprzeciwu, orzeczenie nabiera mocy w państwie siedziby dłużnika i pozwala na doprowadzenie do egzekucji. W takich realiach praktyki typu jak pozbyć się zadłużonej spółki przez przenoszenie jej aktywów w różnych państwach UE stają się dużo trudniejsze, skoro rozpoznanie i uznanie ENZ jest automatyczne.

Wreszcie, EU Insolvency Regulation i inne akty unijne uzupełniają ten pejzaż, zapewniając kompleksową spójność – od uznawania nakazu zapłaty aż po ewentualne koordynowane postępowania upadłościowe. Wielu przedsiębiorców współcześnie uważa ENZ za kluczową część swojego arsenału prawnego przy współpracy z zagranicznymi klientami czy dostawcami, ponieważ niewypłacalność kontrahenta w innym państwie członkowskim nie musi już oznaczać niekończących się formalności i niepewności w uzyskaniu należnych kwot.