W obrębie prawa gospodarczego i praktyki obrotu coraz wyraźniej wyłania się tendencja do poszukiwania kreatywnych, elastycznych metod naprawczych dla firm, które znalazły się w krytycznej sytuacji finansowej. Jednym z tych innowacyjnych podejść jest tzw. eksperyment restrukturyzacyjny, niekiedy określany w literaturze międzynarodowej jako pilot restructuring. W odróżnieniu od typowych, ugruntowanych postępowań (jak sanacja, układ czy częściowa sprzedaż majątku), polega on na wyodrębnieniu w przedsiębiorstwie pewnych segmentów działalności, metod, modeli biznesowych bądź struktur własnościowych w celu przetestowania, w ograniczonej skali, nowych rozwiązań lub strategii restrukturyzacyjnych. Z założenia ma to dać dłużnikowi i wierzycielom okazję do sprawdzenia – niemal „w warunkach laboratoryjnych” – skuteczności danych działań naprawczych, zanim zostaną wprowadzone w pełnej skali.

W warunkach rosnących zapotrzebowań na mechanizmy ograniczające formalności i koszty, eksperyment restrukturyzacyjny zyskuje zwolenników. Daje bowiem możliwość negocjowania warunków z określoną grupą wierzycieli lub partnerów biznesowych, przy równoczesnym zachowaniu kluczowych komponentów przedsiębiorstwa w dotychczasowej formie. Niejednokrotnie okazuje się narzędziem skuteczniejszym i mniej radykalnym niż próby jak pozbyć się zadłużonej spółki poprzez pospieszne działania, które mogą rodzić ryzyka odpowiedzialności menedżerskiej i utraty zaufania kontrahentów.

I. Idee i cele eksperymentu restrukturyzacyjnego

1. Istota i inspiracje

Koncepcja pilotażowego testowania działań naprawczych oparta jest na założeniu, że przy braku pewności co do skuteczności rozwiązań – np. zmiany struktury zatrudnienia, wdrożenia nowego modelu zarządzania finansami czy polityki rabatowej wobec wierzycieli – warto je wdrażać stopniowo, w ograniczonym zakresie. Równocześnie, jeśli dłużnik prowadzi szeroką gamę działalności (kilka sektorów, oddziałów lub linii produktowych), niekiedy wystarczy zrestrukturyzować jedną z nich i zobaczyć, czy takie usprawnienie przekłada się na poprawę całej sytuacji.

Rozwiązanie to łączy perspektywę prawną – bo musi być opatrzone umowami i wewnętrznymi regulacjami, które czynią te zmiany obowiązującymi – z podejściem biznesowym. Wielu ekspertów z zakresu zarządzania kryzysowego wskazuje, że pilot restructuring zwiększa szanse na trafne dopasowanie docelowej strategii do realnych uwarunkowań firmy, a jednocześnie pozwala wierzycielom stosunkowo szybko stwierdzić, czy dłużnik rzetelnie wdraża postanowienia.

2. Dostosowanie do polskiego systemu prawnego

Choć polskie prawo restrukturyzacyjne nie posługuje się wprost terminem „eksperyment restrukturyzacyjny” czy „pilot restructuring,” przy odpowiedniej wykładni i konstrukcji umownej możliwe jest zbliżone efektem postępowanie. W szczególności w postępowaniach sanacyjnych i układowych da się wyodrębnić część działalności przedsiębiorstwa (np. w formie wydzielonej zorganizowanej części przedsiębiorstwa) i poddać ją odrębnym ustaleniom lub testom rynkowym.

II. Podstawa prawna i ramy wdrożenia

1. Oparcie w Kodeksie cywilnym i ustawie – Prawo restrukturyzacyjne

Wobec braku precyzyjnej regulacji odrębnej, praktycy sięgają do ogólnej zasady swobody umów (art. 353^1 k.c.), pozwalającej stronom ukształtować stosunek restrukturyzacyjny według własnego uznania, o ile nie jest on sprzeczny z ustawą ani z zasadami współżycia społecznego. Ponadto, w ramach postępowania restrukturyzacyjnego, dłużnik i wierzyciele są w stanie zawrzeć układ, który mógłby zawierać elementy pilot restructuring.

W szczególności art. 140 i n. Prawa restrukturyzacyjnego, dotyczące propozycji układowych i obszaru dozwolonych modyfikacji, nie wykluczają podziału spłaty zobowiązań na segmenty czy fazy testowe. Zależy to od umiejętnego zapisania w propozycjach układowych mechanizmów, które pozwolą stwierdzić, czy dłużnik osiąga założone kamienie milowe (tzw. milestones), a wierzyciele – np. czy klauzula warunkowa przewidziana w umowie restrukturyzacyjnej się spełniła.

2. Wewnętrzne porozumienia z wierzycielami i kontrahentami

Wiele rozwiązań charakterystycznych dla „eksperymentu restrukturyzacyjnego” można wprowadzić nawet bez formalnego wszczęcia postępowania restrukturyzacyjnego, o ile w drodze umowy dobrowolnej (out-of-court restructuring) dłużnik i kluczowi wierzyciele zgodzą się na testowe zmiany. Może to obejmować np. przejęcie zarządzania jedną linią biznesu przez zewnętrznego operatora, wprowadzenie pilotażowego planu spłaty rat kapitałowych, czy też zawieszenie pewnych roszczeń do czasu sprawdzenia, jak zadziałają nowe reguły (np. obniżone koszty produkcji, nowe rynki zbytu).

III. Motywy wdrażania eksperymentu restrukturyzacyjnego

1. Redukcja ryzyka i stopniowe wdrażanie rozwiązań

Z perspektywy wierzycieli, jednorazowe „postawienie wszystkiego na jedną kartę” w dużej umowie restrukturyzacyjnej może być zbyt ryzykowne. Eksperyment polega na tym, że tylko część zobowiązań (lub część działalności dłużnika) ulega modyfikacjom. Gdy okazuje się to sukcesem, wierzyciele chętniej zgodzą się na szerzej zakrojone reformy, w tym np. konwersję długu na kapitał czy zawarcie pełnej ugody.

2. Unikanie radykalnych i niepewnych rozwiązań

Dla spółki borykającej się z trudnościami majątkowymi, pilot restructuring bywa sposobem, by nie musieć sięgać po skrajne metody – niekiedy pojawiające się w postaci pytań jak pozbyć się zadłużonej spółki. Zamiast likwidować przedsiębiorstwo czy przenosić je bez planu do innej jurysdykcji, zarząd we współpracy z wierzycielami testuje mniej inwazyjne pomysły, licząc, że gdy spółka wykona je poprawnie, powróci na ścieżkę stabilnego rozwoju.

3. Optymalizacja kosztów i czasu

Przewaga rozwiązania pilotażowego polega na tym, że inwestor branżowy, bank czy inny wierzyciel nie ponosi od razu pełnych kosztów i nie jest związany rozbudowanymi umowami długoterminowymi. Weryfikuje skuteczność restrukturyzacji w stosunkowo niewielkiej skali, a jeżeli dłużnik nie potrafi sprostać oczekiwaniom, wierzyciel może nadal prowadzić działania egzekucyjne czy upadłościowe.

IV. Przykład praktyczny (fikcyjny case study)

Spółka eBioEnergy SA prowadzi produkcję komponentów energetycznych, którą finansuje z kredytów bankowych, emisji obligacji i kapitału inwestorów prywatnych. W ostatnich latach rentowność spadła, a poziom zadłużenia drastycznie wzrósł. Pojawiło się ryzyko niewypłacalności i pressing ze strony głównych wierzycieli – banku i inwestorów obligacyjnych, którzy obawiają się, że eBioEnergy straci płynność i dojdzie do upadłości.

1. Propozycja zarządu: w porozumieniu z kluczowymi wierzycielami powstaje pomysł na wprowadzenie „eksperymentu restrukturyzacyjnego” w jednym z zakładów produkcyjnych spółki, w którym np. przetestuje się nowy model zarządzania kosztami surowców i energii, a także inny harmonogram spłaty zobowiązań.
2. Wyodrębnienie zakładu: W ramach wewnętrznej umowy, spółka tworzy oddział pilotażowy z własnymi planami budżetowymi i odrębną polityką cenową. Wierzyciele, w zamian za niewszczynanie egzekucji co do części zadłużenia, podpisują klauzulę, że jeśli wskaźniki finansowe oddziału w ciągu 6 miesięcy ulegną poprawie o 30%, to będą gotowi do renegocjacji całego pakietu długu w skali firmy.
3. Monitorowanie i raportowanie: eBioEnergy co miesiąc przekazuje wierzycielom raporty finansowe odnośnie do oddziału. Jeżeli test się powiedzie, wierzyciele zgadzają się na obniżenie części odsetek i rozłożenie spłaty kapitału na 5 lat. Jeśli test nie da pozytywnych efektów, wierzyciele zostaną uprawnieni do przyspieszenia terminu spłaty i uruchomienia zabezpieczeń.

Taki scenariusz odwodzi zarząd od chęci jak pozbyć się zadłużonej spółki, bo jeżeli koncepcja w oddziale się sprawdzi, zrealizowany zostanie szerszy program restrukturyzacji, a firma zachowa integralność. Wierzyciele z kolei eliminują niepewność co do sukcesu planów naprawczych.

V. Korzyści i zagrożenia związane z pilot restructuring

1. Korzyści

• Zmniejszenie ryzyka dla wierzycieli: Zamiast podpisywać ogólną i obszerną ugodę restrukturyzacyjną, wierzyciele mogą najpierw monitorować efekty w wybranym segmencie firmy.
• Lepsze dopasowanie do realnych możliwości dłużnika: Spółka nie musi radykalnie zmieniać całej struktury w jednorazowym ruchu, ryzyko błędu maleje.
• Utrzymanie ciągłości działalności: Dłużnik koncentruje się na poprawie kluczowych wskaźników w obrębie projektu pilotażowego, bez ryzyka szybkiej upadłości.

2. Zagrożenia

• Brak pełnej spójności: Jeżeli jedynie część firmy przechodzi zmiany, a reszta funkcjonuje w dotychczasowy sposób, może dochodzić do konfliktów interesów i trudności w zarządzaniu.
• Potencjalne wydłużenie kryzysu: Jeśli pilot trwa zbyt długo lub jest nieudany, wierzyciele mogą ponieść dodatkowe koszty i stracić czas, podczas gdy spółka wciąż pozostaje niewypłacalna.
• Konieczność precyzyjnego ustalenia zasad: Strony muszą jasno określić parametry, wskaźniki i warunki, kiedy test uznaje się za sukces lub porażkę, by uniknąć sporów interpretacyjnych.
  
  

Eksperyment restrukturyzacyjny (pilot restructuring) stanowi narzędzie rozwinięte w sferze zarządzania kryzysowego, nastawione na etapowe, kontrolowane wdrażanie rozwiązań naprawczych, co pozwala wierzycielom i dłużnikowi wzajemnie testować efektywność planowanych zmian. W odróżnieniu od klasycznych mechanizmów restrukturyzacji, tutaj kluczową rolę odgrywa częściowe i próbne wdrożenie reform, z opcją rozbudowy w przypadku sukcesu. Uniemożliwia to radykalne kroki typu jak pozbyć się zadłużonej spółki w pośpiechu i z pominięciem interesu wierzycieli.

Dla wierzycieli pilot restructuring ogranicza ryzyko, bo nie muszą od razu podpisywać kompleksowego układu – decydują się na „eksperyment” i dopiero w razie pozytywnego rezultatu przyznają dłużnikowi dalsze preferencje. Z kolei dłużnik – szczególnie gdy stoi na granicy niewypłacalności – ma szansę, by udowodnić sprawność w wybranym obszarze działalności bądź segmencie przedsiębiorstwa, bez konieczności wdrażania drastycznych działań w całym przedsiębiorstwie. Jednocześnie, formuła wymaga starannego skonstruowania umów z wierzycielami, w tym jasnych reguł co do raportowania, definicji sukcesu oraz harmonogramu podjętych zobowiązań.

W polskich realiach brak jest bezpośredniej regulacji pilotażowej w Prawie restrukturyzacyjnym, jednak ogólne reguły tego aktu oraz zasady swobody kontraktowej (art. 353^1 k.c.) pozwalają na urzeczywistnienie takiego modelu w praktyce. Ostatecznie, eksperyment restrukturyzacyjny może znacząco zwiększyć prawdopodobieństwo powodzenia w trudnym okresie zadłużenia, chronić przedsiębiorstwo przed upadłością oraz zapewnić wierzycielom lepszy poziom zaspokojenia roszczeń, w warunkach przejrzystych i wzajemnie korzystnych dla obu stron.