Ekspertyza biegłego, zwana potocznie opinią lub ekspertyzą finansową, odgrywa doniosłą rolę w sprawach sądowych dotyczących szeroko pojętych zagadnień ekonomiczno-finansowych. Zazwyczaj sporządzana jest na zlecenie sądu, prokuratury lub – w niektórych postępowaniach – na żądanie stron, a jej celem jest dostarczenie organowi orzekającemu wyjaśnień i ustaleń w przedmiocie, który wymaga specjalistycznej wiedzy z zakresu finansów, rachunkowości bądź ekonomii. Ekspertyza biegłego bywa w szczególności kluczowa w sprawach związanych z odpowiedzialnością za długi, nieprawidłowym zarządzaniem majątkiem przedsiębiorstwa, ustalaniem szkód oraz oszacowaniem strat poniesionych przez wierzycieli i inne podmioty. Swoistego znaczenia nabiera to zwłaszcza w kontekście problemów, jakie przeżywają zadłużone spółki, dla których weryfikacja sytuacji finansowej i ocena perspektyw na spłatę zobowiązań może okazać się decydująca w postępowaniach sądowych.

I. Podstawa prawna i charakter opinii biegłego

W polskim systemie prawnym ogólne zasady powoływania biegłych i korzystania z ich ekspertyz reguluje przede wszystkim Kodeks postępowania cywilnego (ustawa z dnia 17 listopada 1964 r., Dz.U. z 2021 r. poz. 1805 ze zm.) oraz Kodeks postępowania karnego (ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r., Dz.U. z 2021 r. poz. 534 ze zm.), w zależności od charakteru danej sprawy. Zarówno w postępowaniach cywilnych, jak i karnych, biegły powoływany jest przez sąd (lub inny organ procesowy), gdy stwierdzi on, iż do ustalenia lub oceny stanu faktycznego niezbędna jest wiadomość specjalna – wykraczająca poza wiedzę i doświadczenie przeciętnego prawnika.

Opinia biegłego stanowi ważny dowód w sprawie, niekiedy decydujący o wyniku postępowania. Nie oznacza to jednak, że orzeczenie sądu musi automatycznie pokrywać się z ustaleniami eksperta finansowego. Sąd zachowuje swobodę przy ocenie dowodów, w tym także opinii biegłego, lecz w praktyce profesjonalna ekspertyza finansowa często przesądza o kształcie końcowego rozstrzygnięcia.

II. Zakres ekspertyz finansowych

Ekspertyzy finansowe przyjmują wiele postaci, w zależności od charakteru i celu postępowania, a także od specyfiki branży, której dana sprawa dotyczy. Do najczęściej spotykanych sytuacji, w których biegły finansowy odgrywa kluczową rolę, należą:

1. Wycena przedsiębiorstwa lub składników majątku
   Sąd może zlecić biegłemu oszacowanie wartości udziałów, akcji, nieruchomości czy innych aktywów stanowiących element spornego majątku. Ma to szczególne znaczenie w sporach korporacyjnych, sprawach o podział majątku wspólników, a także w postępowaniach restrukturyzacyjnych i upadłościowych, w których ustala się masę upadłości lub wartość aktywów do sprzedaży.

2. Badanie prawidłowości ksiąg i sprawozdań finansowych
   Niejednokrotnie podstawowym celem ekspertyzy jest zweryfikowanie, czy rachunkowość prowadzona przez przedsiębiorstwo odpowiada wymogom prawa bilansowego (w Polsce – ustawa o rachunkowości) i czy dane liczbowe odzwierciedlają rzeczywisty stan finansowy spółki. W kontekście zadłużonych spółek, opinia biegłego może być istotna dla ustalenia, czy zarząd przedsiębiorstwa sporządzał sprawozdania rzetelnie oraz czy nie dopuścił się manipulacji w zakresie prezentowanych kwot zobowiązań.

3. Ocena rentowności i kondycji finansowej firmy
   W sprawach związanych z rozliczeniami, odpowiedzialnością członków zarządu czy restrukturyzacją, biegły może zostać zobowiązany do przeanalizowania sytuacji ekonomicznej przedsiębiorstwa, w tym wskaźników płynności, rentowności i zadłużenia, a także do przedstawienia prognoz co do dalszych losów firmy.

4. Sporządzanie bilansu szkody lub zysku utraconego
   W przypadku sporów odszkodowawczych, biegły finansowy oblicza skalę strat poniesionych przez stronę dochodzącą roszczeń. Nierzadko pojawiają się również zagadnienia związane z utraconymi korzyściami, które przedsiębiorca mógłby osiągnąć, gdyby nie doszło do zdarzenia wyrządzającego szkodę.

5. Badanie przepływów finansowych i transakcji podejrzanych
   W procesach o charakterze karnym, zwłaszcza z zakresu przestępczości gospodarczej (np. pranie pieniędzy, oszustwa finansowe, działania na szkodę wierzycieli), opinia biegłego może posłużyć do prześledzenia transferów kapitału oraz zidentyfikowania ewentualnych nieprawidłowości w zarządzaniu środkami przedsiębiorstwa.
   
   

III. Wybór biegłego i jego kompetencje

1. Kryteria wyboru biegłego

Do roli biegłego w sprawach finansowych powołuje się zazwyczaj osoby posiadające wykształcenie wyższe ekonomiczne i wieloletnią praktykę w księgowości, audycie, doradztwie podatkowym czy analizie finansowej. Istotna jest także wpisana na listę biegłych sądowych przy sądzie okręgowym specjalizacja – często bowiem orzeka się w sprawach szczególnie wymagających (np. restrukturyzacje dużych spółek czy ocena sprawozdań złożonych w postępowaniu upadłościowym).

2. Odpowiedzialność biegłego

Biegły finansowy, podobnie jak inni biegli sądowi, składa przyrzeczenie dochowania obiektywizmu i sumienności. Jest zobowiązany do przestrzegania tajemnicy zawodowej oraz do zachowywania wysokich standardów rzetelności. Za przedstawienie fałszywych danych lub celowe wprowadzanie w błąd biegły może ponieść odpowiedzialność karną. Ponadto, jeżeli wskutek nierzetelnej lub błędnej opinii strona poniesie znaczącą szkodę, istnieje możliwość dochodzenia roszczeń odszkodowawczych.

IV. Znaczenie ekspertyzy biegłego dla zadłużonych spółek

Zadłużone spółki często stają przed koniecznością wyjaśnienia swych realiów finansowych zarówno w sporach z wierzycielami, jak i w kontekście postępowań restrukturyzacyjnych bądź upadłościowych. Ekspertyza biegłego finansowego w tego typu postępowaniach bywa kluczowa z kilku powodów:

1. Weryfikacja faktycznego stanu zadłużenia
   Często zdarza się, że spółki utrzymują księgi rachunkowe w sposób nie do końca transparentny lub zalegają z publikacją sprawozdań finansowych. Biegły, analizując dokumentację, może ustalić, jaka jest rzeczywista wartość zobowiązań, w tym także długów względem instytucji bankowych, kontrahentów, czy Skarbu Państwa.

2. Badanie racjonalności działań zarządu
   Niejednokrotnie w sprawach sądowych kwestią sporną jest, czy zarząd działający w imieniu zadłużonej spółki podejmował kroki adekwatne do kryzysowej sytuacji (np. w odpowiednim momencie złożył wniosek o upadłość). Ekspertyza biegłego może przesądzić, czy moment niewypłacalności nastąpił w konkretnym czasie, a tym samym czy członkowie zarządu nie narazili wierzycieli na powiększenie straty.

3. Możliwość uzyskania wsparcia w postępowaniu restrukturyzacyjnym
   Jeśli spółka stara się uniknąć likwidacji, biegły może ocenić realne perspektywy naprawy firmy i zdolność do zawarcia układu z wierzycielami. Sąd, bazując na opinii eksperta, może dokonać bardziej precyzyjnej oceny planu restrukturyzacyjnego, szans jego wykonania i wpływu na stopień zaspokojenia wierzycieli.

4. Ocena wartości aktywów w sporach sądowych
   Gdy przedmiotem sporu jest kwestia zajęcia, licytacji czy wyceny majątku spółki, opinia biegłego może wykazać, czy oszacowanie dokonane wcześniej (np. w toku egzekucji) nie jest zaniżone lub zawyżone, co ma istotne znaczenie dla ostatecznego rozliczenia między stronami.

V. Przebieg sporządzania ekspertyzy finansowej

Proces przygotowania ekspertyzy finansowej przez biegłego sądowego zwykle obejmuje następujące etapy:

1. Zlecenie i sformułowanie pytań
   Sąd (lub inny organ procesowy) precyzyjnie określa zagadnienia, które biegły powinien rozstrzygnąć. Pytania mogą odnosić się do wyceny wartości aktywów, ustalenia okoliczności utraty płynności finansowej czy weryfikacji prawidłowości ksiąg rachunkowych. Niekiedy strony postępowania mają też prawo sformułować dodatkowe pytania i wnioski dowodowe.

2. Analiza dokumentacji
   Biegły otrzymuje wszelkie niezbędne materiały, takie jak sprawozdania finansowe, księgi rachunkowe, umowy kredytowe, raporty audytorskie czy korespondencję z kontrahentami. W przypadku zawiłych spraw gospodarczych bywa konieczne przebadanie ogromnej ilości dokumentów, co przedłuża czas sporządzania opinii.

3. Konsultacje i wyjaśnienia
   Biegły może wystąpić do sądu o zezwolenie na zadawanie stronom czy świadkom dodatkowych pytań, aby w pełni wyjaśnić stan faktyczny. Ponadto, w sprawach o znacznej skali i stopniu skomplikowania, biegły nierzadko współpracuje z innymi specjalistami, np. z zakresu prawa podatkowego czy wyceny nieruchomości.

4. Sporządzenie pisemnej opinii
   Końcowym produktem pracy biegłego jest pisemna ekspertyza, zawierająca szczegółowe wywody, analizę danych i wnioski końcowe. Opinia powinna być wewnętrznie spójna, logiczna oraz wolna od sprzeczności. Biegły ma obowiązek wyraźnie sformułować konkluzje, na podstawie których sąd może oprzeć wyrok.

5. Uzupełnienia i ustne wyjaśnienia
   Po złożeniu opinii do akt sprawy, strony postępowania i sam sąd mogą wystąpić z wnioskami o dodatkowe wyjaśnienia czy doprecyzowanie pewnych kwestii. Biegły może zostać wezwany na rozprawę celem złożenia wyjaśnień ustnych, które często bywają kluczowe w wyjaśnieniu kontrowersji.

VI. Wartość dowodowa i podważanie opinii biegłego

Choć ekspertyza biegłego w sprawach finansowych ma przeważnie duży ciężar dowodowy, strony postępowania nie są pozbawione możliwości weryfikowania, a nawet kwestionowania jej ustaleń. Można to uczynić m.in. poprzez:

• Składanie wniosków o dopuszczenie dowodu z opinii kolejnych biegłych (jeśli istnieją przesłanki wskazujące na błędy merytoryczne w dotychczasowej opinii).
• Zlecenie prywatnej ekspertyzy niezależnego specjalisty – choć nie będzie ona miała formalnego statusu opinii biegłego sądowego, to może stanowić dowód w sprawie i narzędzie do krytycznego odniesienia się do ustaleń biegłego sądowego.
• Zadawanie pytań w toku rozprawy – strony mają prawo do zadawania pytań biegłemu, aby zweryfikować rzetelność i kompletność jego wywodów.
  
  

Sąd dokonuje oceny opinii biegłego na zasadzie swobodnej oceny dowodów, biorąc pod uwagę spójność wniosków, metodologię przeprowadzonej analizy i zgodność z regułami wiedzy. Jeżeli uzna ją za niewystarczająco umotywowaną, może zażądać dodatkowych wyjaśnień lub powołać kolejnego biegłego.

VII. Koszty ekspertyzy finansowej i czas jej sporządzenia

Koszty przygotowania opinii biegłego w sprawach finansowych często odzwierciedlają stopień złożoności przedmiotu analizy oraz wymagany nakład pracy. W skrajnych przypadkach, zwłaszcza gdy biegły musi przeanalizować setki tysięcy dokumentów księgowych, koszty opinii mogą sięgać znacznych kwot. Z reguły to strona wnosząca dany wniosek dowodowy – a w przypadku wniosku sądu, strona przegrywająca – ponosi te wydatki w ostatecznym rozliczeniu procesowym. Nie jest też rzadkością sytuacja, w której spory trwają latami, a opinie biegłych są wielokrotnie uzupełniane czy zmieniane w świetle nowych informacji.

VIII. Przykład praktyczny

Dla ilustracji można posłużyć się następującym przykładem:

Spółka Mercury S.A. popadła w poważne trudności finansowe, co doprowadziło do nawarstwienia długów wobec kilku banków, kontrahentów i organów podatkowych. Wobec zaistniałej sytuacji jeden z banków złożył pozew o zapłatę, powołując się na niewykonanie umowy kredytowej. W toku postępowania wyszło na jaw, że w księgach rachunkowych spółki występują niespójności co do wykazanych zobowiązań, natomiast członkowie zarządu Mercury S.A. twierdzili, że realne zadłużenie jest niższe, niż sugerują dokumenty banku.

1. Powołanie biegłego: Sąd postanowił powołać biegłego z zakresu rachunkowości i analizy finansowej, aby ustalić, jak wyglądała kondycja ekonomiczna spółki w momencie dochodzenia roszczeń przez bank.
2. Analiza dokumentów: Biegły otrzymał z sądu pełną dokumentację księgową Mercury S.A. (bilans, rachunek zysków i strat, rozliczenia podatkowe) oraz umowy kredytowe, raporty audytorów, korespondencję z bankami.
3. Ustalenia biegłego: W opinii wskazano, że zarząd spółki w kolejnych miesiącach ujmował jedynie część zobowiązań w księgach, a faktyczny poziom zadłużenia dawno przekroczył wartość zabezpieczenia ustanowionego na majątku spółki. Jednocześnie biegły ustalił, iż Mercury S.A. już od co najmniej pół roku znajdowała się w stanie niewypłacalności.
4. Konkluzje opinii: Z opinii wynikało, że bank miał prawo zrealizować zabezpieczenie i domagać się spłaty całej należności. Dodatkowo sąd otrzymał informacje, iż członkowie zarządu nie podjęli na czas czynności zmierzających do zgłoszenia wniosku o upadłość, co w kontekście postępowania toczącego się równolegle może skutkować pociągnięciem ich do odpowiedzialności za dalsze zadłużenie.
   
   

W efekcie opinia biegłego stanowiła kluczowy materiał dowodowy, który pozwolił sądowi ocenić rzetelnie rzeczywistą sytuację spółki. Na jej podstawie orzeczono o obowiązku zaspokojenia roszczeń banku, a jednocześnie nakazano powiadomienie prokuratury o podejrzeniu przestępstwa popełnionego przez zarząd spółki (działania na szkodę wierzycieli).

IX. Podsumowanie

Ekspertyza biegłego w sprawach finansowych to nieodzowny element wielu postępowań sądowych, zarówno o charakterze cywilnym, jak i karnym czy gospodarczym. Gwarantuje ona sądowi obiektywną i profesjonalną ocenę zjawisk i faktów, które wymagają specjalistycznej wiedzy w dziedzinie rachunkowości, audytu czy analizy finansowej. Szczególnie ważna jest wówczas, gdy przedmiotem sporu są poważne rozliczenia majątkowe, gdy zachodzi podejrzenie nierzetelnego prowadzenia ksiąg lub gdy na wokandę trafiają spory związane z funkcjonowaniem zadłużonych spółek.

Z perspektywy praktyki orzeczniczej opinia biegłego nie jest wyłącznie formułą dodatkowego dowodu, lecz nierzadko staje się fundamentem, na którym opiera się wyrok. Zarazem nie wyklucza to możliwości kwestionowania ustaleń eksperta – strony mają prawo wykazać, że dana opinia zawiera błędy merytoryczne, metodologiczne czy też jest wewnętrznie sprzeczna. Ostateczne rozstrzygnięcie należy jednak do sądu, który w świetle zasady swobodnej oceny dowodów decyduje, w jakim zakresie i czy w ogóle ekspertyza stanowi przekonujący materiał dowodowy.

W dobie dynamicznie rozwijającej się gospodarki oraz częstych procesów restrukturyzacyjnych i upadłościowych, rola biegłego finansowego staje się jeszcze bardziej doniosła. Trafność i rzetelność sporządzanej opinii wpływają bezpośrednio na interesy zarówno wierzycieli, jak i dłużników, i mogą rozstrzygnąć o przyszłych losach przedsiębiorstw stojących na krawędzi niewypłacalności. W tym sensie ekspertyza biegłego pozostaje jednym z filarów postępowania, zapewniając fachową wiedzę tam, gdzie wymaga tego specyfika sporów finansowo-rachunkowych