Egzekucja z ruchomości stanowi jedną z najstarszych i najczęściej stosowanych form dochodzenia roszczeń w postępowaniu cywilnym, umożliwiając wierzycielowi szybkie oraz skuteczne zaspokojenie w przypadkach, gdy dłużnik nie posiada wystarczających środków na rachunku bankowym lub gdy egzekucja z innych składników jego majątku (np. z nieruchomości) byłaby nadmiernie czasochłonna bądź niewspółmiernie skomplikowana. W realiach gospodarczych bywa to metoda, po którą wierzyciele sięgają szczególnie często przy egzekwowaniu należności od przedsiębiorstw z szeroką bazą wyposażenia, maszyn czy floty pojazdów, zwłaszcza jeżeli z uwagi na trudności finansowe i brak płynności mamy do czynienia z tak zwanymi zadłużonymi spółkami. W poniższym rozdziale przedstawimy szczegółowo istotę egzekucji z ruchomości, wskażemy kluczowe etapy postępowania i omówimy sposoby, w jakie dłużnik może próbować chronić swój majątek przed nieprawidłowo przeprowadzonymi czynnościami komornika.

I. Podstawy prawne egzekucji z ruchomości

Podstawowym aktem normatywnym, który reguluje egzekucję z ruchomości w polskim systemie prawnym, jest Kodeks postępowania cywilnego (ustawa z dnia 17 listopada 1964 r., Dz.U. z 2021 r. poz. 1805 ze zm.). Zawarte w nim przepisy dotyczą m.in. sposobu wszczęcia egzekucji, kompetencji komornika sądowego przy dokonywaniu zajęcia majątku ruchomego, uprawnień i obowiązków dłużnika, a także trybu sprzedaży zajętych przedmiotów. Na marginesie należy wspomnieć o ustawie z dnia 22 marca 2018 r. o komornikach sądowych, która wprowadza dodatkowe regulacje i standardy postępowania w egzekucji, mające na celu zapewnienie rzetelności i transparentności działań komorniczych.

Choć zasady egzekucji z ruchomości mają charakter ogólny i dotyczą zarówno osób fizycznych, jak i osób prawnych, w praktyce częste wątpliwości wiążą się z rozgraniczeniem własności i posiadania rzeczy ruchomych. To z kolei bywa szczególnie skomplikowane w przypadku przedsiębiorstw, które prowadzą działalność w wynajętych czy dzierżawionych pomieszczeniach, dysponują przedmiotami leasingowanymi lub współużytkują maszyny z innymi podmiotami.

II. Przedmiot egzekucji z ruchomości

Ruchomościami w rozumieniu przepisów cywilnych są wszelkie przedmioty materialne niebędące nieruchomościami. Mogą to być więc między innymi:

1. Urządzenia i maszyny przemysłowe – np. linie produkcyjne, urządzenia do obróbki, sprzęt warsztatowy.
2. Środki transportu – samochody osobowe, pojazdy ciężarowe, ciągniki rolnicze czy motocykle.
3. Sprzęt biurowy i elektroniczny – komputery, drukarki, laptopy, a nawet serwery.
4. Towar handlowy – znajdujący się w magazynach czy w punktach sprzedażowych.
5. Pozostałe przedmioty – meble, dzieła sztuki, przedmioty kolekcjonerskie, biżuteria.
   
   

W przypadku przedsiębiorców (w tym zadłużonych spółek), egzekucja z ruchomości obejmować może szeroką gamę aktywów kluczowych dla prowadzonej działalności gospodarczej: od drobnego sprzętu komputerowego, przez wyposażenie punktów usługowych, aż po wysoce specjalistyczne, kosztowne maszyny. Niekiedy takie zajęcie ruchomości stanowi skuteczną metodę nacisku na dłużnika, który – w obawie przed utratą narzędzi niezbędnych do codziennej pracy – podejmuje negocjacje z wierzycielem, dążąc do spłaty długu bądź zawarcia ugody.

III. Wszczęcie postępowania i rola komornika

Aby egzekucja z ruchomości mogła się rozpocząć, wierzyciel musi złożyć u komornika właściwy wniosek o wszczęcie postępowania egzekucyjnego, dołączając tytuł wykonawczy (najczęściej prawomocny wyrok opatrzony w klauzulę wykonalności lub nakaz zapłaty z klauzulą). Komornik, po formalnym przyjęciu wniosku, wzywa dłużnika do uregulowania zaległości, a w przypadku dalszego braku zapłaty – przystępuje do czynności terenowych, dokonując przeszukania pomieszczeń i sporządzenia protokołu zajęcia ruchomości.

1. Przeszukanie pomieszczeń i pojazdów

Komornik jest uprawniony do wejścia do lokali, w których mogą znajdować się rzeczy należące do dłużnika. Może również, za odpowiednim nakazem, uzyskać dostęp do pomieszczeń zamkniętych. W praktyce przedsiębiorstw takie działania mogą być przeprowadzone w siedzibie, biurze czy hali produkcyjnej zadłużonej spółki, a także w wynajmowanych magazynach, jeżeli istnieje uzasadnione przypuszczenie, że to właśnie tam przechowywane są mające wartość ruchomości dłużnika.

2. Zajęcie ruchomości i protokół

Po zidentyfikowaniu potencjalnych przedmiotów należących do dłużnika, komornik sporządza protokół zajęcia, w którym szczegółowo opisuje dany przedmiot (np. marka i model maszyny, numer seryjny pojazdu, stan techniczny, wyposażenie). Wpisanie do protokołu rodzi skutek w postaci zakazu rozporządzania zajętą rzeczą – dłużnik nie może jej skutecznie sprzedać czy przekazać osobie trzeciej w sposób, który wyłączyłby dalsze czynności egzekucyjne.

3. Przechowywanie i dozór

Zajęte ruchomości, w zależności od ich rodzaju i wartości, mogą pozostać u dłużnika na tzw. dozorze (co oznacza, że dłużnik ma obowiązek dbać o ich stan i nie może nimi swobodnie dysponować), bądź mogą zostać odebrane i umieszczone w magazynie komorniczym lub innej, bezpiecznej lokalizacji. Czasem komornik wyznacza dozorcę zewnętrznego – może to być osoba trzecia bądź firma specjalizująca się w przechowywaniu takich przedmiotów.

IV. Skutki zajęcia ruchomości

Od momentu zajęcia rzeczy staje się ona prawnie wyłączona spod swobodnego obrotu. Nie wolno jej zbywać, zastawiać ani obciążać innymi prawami bez zgody komornika. Utrudnianie egzekucji, na przykład przez ukrywanie czy niszczenie zajętych przedmiotów, wiąże się z możliwością nałożenia grzywny na dłużnika i stanowi czyn prawnie zabroniony.

Z perspektywy dłużnika będącego przedsiębiorcą – a zwłaszcza zadłużonej spółki – zajęcie kluczowych maszyn czy całej floty pojazdów może istotnie utrudnić albo wręcz sparaliżować działalność. W efekcie spółka traci zdolność wypracowywania przychodów, co pogłębia zator płatniczy i może popychać do niewypłacalności. Bywa jednak i tak, że zajęcie mniej istotnych elementów wyposażenia przedsiębiorstwa motywuje zarząd do szybkich rozmów z wierzycielem w celu uregulowania długu bądź rozłożenia go na raty.

V. Sprzedaż zajętych ruchomości

Jeżeli dłużnik nie spłaci zadłużenia w określonym terminie, komornik przystępuje do sprzedaży zajętych rzeczy. Może ona przybrać następujące formy:

1. Licytacja publiczna – najbardziej rozpowszechniony sposób zbycia ruchomości w postępowaniu egzekucyjnym. Wcześniej komornik dokonuje wyceny, często przy pomocy biegłego. Ogłoszenie o licytacji zamieszcza się na stronach internetowych i tablicach ogłoszeń sądów, podając czas i miejsce licytacji oraz rodzaj i cenę wywoławczą każdej z ruchomości. Uczestnicy, którzy wpłacili wadium (zwykle 10% wartości szacunkowej), mogą składać oferty. Najwyższa oferta wygrywa, a nabywca jest obowiązany niezwłocznie wpłacić cenę.
2. Sprzedaż z wolnej ręki – w niektórych sytuacjach, jeżeli komornik uzna, że taki sposób będzie bardziej efektywny (np. przy specyficznych, trudnych do sprzedaży na licytacji przedmiotach), może zadecydować o sprzedaży z wolnej ręki, np. za pośrednictwem komisów czy aukcji internetowych.
3. Sprzedaż komisowa – dotyczy przede wszystkim ruchomości, które komornik kieruje do fachowych punktów sprzedaży, np. sklepów specjalizujących się w danym rodzaju towarów, co pozwala na uzyskanie wyższej ceny niż w standardowej licytacji.
   
   

Wynagrodzenie komornika i pokrycie kosztów postępowania egzekucyjnego mają pierwszeństwo zaspokojenia z ceny uzyskanej za sprzedaną ruchomość. Następnie dochodzi do rozliczenia należności głównej i ewentualnych należności ubocznych (odsetek, kar umownych itp.). Jeśli wystąpi nadwyżka, jest ona zwracana dłużnikowi. W odwrotnej sytuacji, gdy kwota uzyskana z licytacji jest niewystarczająca na pokrycie całego długu, egzekucja z innych składników majątku dłużnika może być kontynuowana.

VI. Sytuacje szczególne i prawa osób trzecich

Nierzadko w trakcie zajmowania ruchomości dochodzi do konfliktów co do ustalenia faktycznego właściciela rzeczy. Może się zdarzyć, że przedmioty znajdujące się w siedzibie dłużnika należą do innych podmiotów (np. zostały wzięte w leasing, dzierżawione, pozostawione w depozycie). Prawo stanowi, że w razie wątpliwości komornik zakłada, iż przedmiot pozostający we władaniu dłużnika należy do niego. Osoba trzecia, która uważa się za właściciela zajętej rzeczy, ma możliwość wytoczenia tzw. powództwa ekscydencyjnego (o zwolnienie rzeczy spod egzekucji).

W sporach tego rodzaju kluczowe jest wykazanie prawa własności, np. dowodami w postaci umów, faktur czy dokumentacji leasingowej. Dla wielu przedsiębiorców taka sytuacja może prowadzić do nieprzewidzianych przestojów, zwłaszcza gdy spółka intensywnie korzysta ze współfinansowania czy leasingu maszyn. Odpowiednie oznaczenie i ewidencjonowanie wyposażenia bywa wówczas niezbędne, by uniknąć błędnych zajęć rzeczy niewchodzących w skład majątku dłużnika.

VII. Środki ochrony dłużnika

Choć egzekucja z ruchomości jest działaniem nakierowanym na realizację prawomocnego orzeczenia sądowego, przepisy przewidują pewne mechanizmy, które zapobiegają nadużyciom i chronią dłużnika przed nieuzasadnionymi lub nieprawidłowymi czynnościami komorniczymi:

1. Skarga na czynności komornika – jeżeli komornik narusza przepisy o egzekucji, np. zajmuje przedmioty oczywiście należące do osób trzecich lub nie zachowuje procedury przeszukania, dłużnik może złożyć skargę do sądu rejonowego nadzorującego danego komornika.
2. Powództwo przeciwegzekucyjne – w przypadku, gdy tytuł wykonawczy okazał się nieprawomocny, przedawniony, spłacony przed wszczęciem egzekucji lub dłużnik ma inne podstawy, by twierdzić, że roszczenie wierzyciela nie istnieje, może wytoczyć powództwo o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności.
3. Umorzenie i zawieszenie egzekucji – jeżeli dłużnik ureguluje dług bądź osiągnie z wierzycielem ugodowe porozumienie (np. o rozłożeniu należności na raty), postępowanie egzekucyjne może zostać umorzone. W razie wszczęcia w sądzie postępowania restrukturyzacyjnego, możliwe jest również zawieszenie egzekucji.
   
   

VIII. Znaczenie egzekucji z ruchomości dla zadłużonych spółek

Zadłużone spółki dotkliwie odczuwają skutki egzekucji z ruchomości, jeśli dochodzi do zajęcia maszyn i urządzeń produkcyjnych, kluczowego sprzętu biurowego lub floty pojazdów wykorzystywanych w transporcie. Utrata dostępu do tych narzędzi nierzadko prowadzi do wstrzymania procesów wytwórczych czy usługowych, a w konsekwencji do pogłębiania niewypłacalności. Zarządy spółek, obawiając się takich reperkusji, często starają się jeszcze przed rozpoczęciem czynności terenowych negocjować z wierzycielem rozłożenie długu na raty lub choćby wstępne zawieszenie egzekucji na czas spłaty części należności.

Z drugiej strony, wierzyciele (np. banki, firmy leasingowe czy dostawcy hurtowi) uznają egzekucję z ruchomości za dość skuteczne narzędzie, szczególnie gdy mają wiedzę o tym, że dłużnik posiada cenny park maszynowy lub wartościowy towar handlowy. Perspektywa zajęcia i zlicytowania tych przedmiotów staje się wówczas kluczowym środkiem nacisku, skłaniającym zarządzających zadłużoną spółką do priorytetowego traktowania zapłaty na rzecz wierzyciela wszczynającego egzekucję.

IX. Przykład praktyczny

W celu zilustrowania praktycznych aspektów egzekucji z ruchomości, przeanalizujmy następującą sytuację:

Spółka MagTex sp. z o.o., specjalizująca się w produkcji tekstyliów, zaciągnęła kredyt obrotowy w banku X na sfinansowanie materiałów do produkcji. Pomimo terminowo regulowanych rat przez pierwsze miesiące, spółka napotkała później problemy z odbiorem zamówień przez kluczowych kontrahentów, co poskutkowało narastającymi zaległościami wobec banku i innych dostawców. Bank X, posiadając prawomocny nakaz zapłaty w postępowaniu nakazowym, zwrócił się do komornika o wszczęcie egzekucji.

1. Zajęcie maszyn krawieckich: Komornik przybył do siedziby MagTex sp. z o.o. i stwierdził obecność kilkudziesięciu wysoko wyspecjalizowanych maszyn krawieckich. Na każdej z nich umieścił naklejkę informującą o zajęciu i wpisał je do protokołu zajęcia.
2. Dozór: Decyzją komornika maszyny zostały pozostawione w siedzibie spółki na dozorze, jednak zarząd MagTex zrozumiał, że ich dalsze użytkowanie może być utrudnione, a sprzedaż wymagałaby zgody komornika.
3. Negocjacje: W obawie przed licytacją maszyn, która mogłaby całkowicie uniemożliwić kontynuowanie produkcji, spółka podjęła natychmiastowe rozmowy z bankiem. Zaproponowano spłatę w ratach, z czego pierwsza transza miała zostać uiszczona w ciągu 7 dni.
4. Zawieszenie egzekucji: Bank, dostrzegając, że szybszy zwrot części należności będzie korzystniejszy niż długotrwały i niepewny proces licytacji specjalistycznego sprzętu, zgodził się na warunki układu ratalnego. Komornik zawiesił czynności egzekucyjne, pozostawiając jednak informację, że w razie niewywiązania się z płatności w terminie, maszyny zostaną zlicytowane.
   
   

W ten sposób spółka uniknęła najbardziej dotkliwych skutków egzekucji z ruchomości, a wierzyciel zyskał realną szansę na szybkie odzyskanie przynajmniej części środków. Przypadek ten ukazuje, że choć egzekucja z ruchomości może przynieść drastyczne konsekwencje dla dłużnika, w pewnych okolicznościach stanowi bodziec do wypracowania porozumienia korzystnego dla obu stron.

X. Wnioski końcowe

1. Egzekucja z ruchomości jest skutecznym narzędziem – pozwala wierzycielowi szybko zabezpieczyć i spieniężyć majątek dłużnika, niekiedy bez konieczności przeprowadzania bardziej skomplikowanych procedur (porównując np. z egzekucją z nieruchomości).
2. Zagrożenie dla ciągłości działalności – w przypadku przedsiębiorstw, w tym zwłaszcza zadłużonych spółek, zajęcie parku maszynowego czy kluczowego wyposażenia biurowego może prowadzić do poważnych zakłóceń w prowadzonej działalności, a nawet przyczynić się do ogłoszenia upadłości.
3. Negocjacje i kompromisy – perspektywa utraty ruchomości często skłania dłużnika do poszukiwania szybkich sposobów na ugodowe rozwiązanie sporu, czy to poprzez zapłatę długu, czy też zawarcie porozumienia z wierzycielem co do ratalnej spłaty zobowiązań.
4. Prawa i ochrona dłużnika – prawo zapewnia dłużnikowi możliwość korzystania z różnych środków obrony (skarga na czynności komornika, powództwo przeciwegzekucyjne, postępowanie restrukturyzacyjne), które w niektórych przypadkach mogą skutecznie wstrzymać lub ograniczyć egzekucję.
5. Staranna dokumentacja – przedsiębiorcy powinni dbać o to, by umowy leasingu, faktury i inne dowody potwierdzające własność czy posiadanie rzeczy były jasno sformułowane i łatwo dostępne, co pozwala uniknąć nieporozumień w toku czynności zajęciowych.
   
   

Egzekucja z ruchomości pozostaje jednym z najpowszechniejszych i najszybszych sposobów egzekwowania należności w polskim systemie prawnym. Dla wierzycieli stanowi skuteczne narzędzie w walce z nieuczciwymi lub niewypłacalnymi dłużnikami, zaś dla przedsiębiorstw może być zarówno źródłem poważnych zagrożeń dla kontynuowania działalności, jak i impulsem do natychmiastowego wypracowania mechanizmów ratunkowych. Kluczowym pozostaje jednak zapobieganie powstawaniu nadmiernych zobowiązań i szybkie reagowanie na pierwsze sygnały świadczące o problemach płatniczych – zwłaszcza gdy w grę wchodzą losy całego przedsiębiorstwa, a w szczególności losy zadłużonej spółki, która dąży do zachowania swojego mienia ruchomego niezbędnego do dalszego prowadzenia biznesu.