Bankructwo

Bankructwo to zjawisko o wyjątkowo doniosłych konsekwencjach prawnych i finansowych, będące zwieńczeniem niewypłacalności przedsiębiorstwa, w którym stopień zadłużenia uniemożliwia dalsze, rentowne funkcjonowanie. W potocznym obrocie gospodarczym termin „bankructwo” używa się zamiennie z prawnym określeniem „upadłość”. W ujęciu Wielkiej Encyklopedii Oddłużania Dla Firm warto podkreślić, że postępowanie upadłościowe nie jest wyłącznie nieuchronnym końcem działalności – w zależności od okoliczności może stanowić narzędzie do względnie uporządkowanej likwidacji majątku albo stwarzać warunki do porozumienia z wierzycielami. Zarazem niekiedy zarząd lub właściciele spółki, zamiast kierować się w stronę formalnego bankructwa, rozważają różne inne mechanizmy restrukturyzacyjne lub analizy, jak pozbyć się zadłużonej spółki w sposób zgodny z przepisami prawa, co również bywa alternatywą dla upadłości likwidacyjnej.

1. Definicja i podstawy prawne

W polskim systemie prawnym pojęcie bankructwa utożsamiane jest najczęściej z ogłoszeniem upadłości dłużnika na mocy przepisów ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe. Zgodnie z tym aktem, przedsiębiorstwo może zostać uznane za niewypłacalne, gdy przestaje regulować wymagalne zobowiązania pieniężne lub gdy zobowiązania przekraczają wartość majątku (przez określony w ustawie czas). Konsekwencją stwierdzenia niewypłacalności przez sąd jest wszczęcie postępowania upadłościowego, mającego na celu równomierne zaspokojenie wierzycieli w możliwie najwyższym stopniu i – jeśli to możliwe – zachowanie części majątku przedsiębiorstwa w ramach jego dalszej działalności (upadłość z możliwością zawarcia układu).
Dla dłużnika (zarządu spółki), który z naruszeniem przepisów odwleka złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości, przepisy przewidują surowe konsekwencje, włącznie z odpowiedzialnością majątkową, a nawet karną za tzw. opóźnione złożenie wniosku. Z tego powodu istotne jest, by prawidłowo rozeznać moment, w którym przedsiębiorstwo nie ma realnych szans na kontynuowanie działalności.

2. Rodzaje postępowań upadłościowych

Prawo upadłościowe przewiduje dwa główne tryby postępowania upadłościowego:

1. Upadłość obejmująca likwidację majątku dłużnika – zwana często „upadłością likwidacyjną”. Podstawowym celem jest zbycie aktywów przedsiębiorstwa i zaspokojenie wierzycieli z uzyskanych środków. Spółka zasadniczo przestaje działać, a zarząd traci prawo do zarządzania majątkiem, które przejmuje syndyk.
2. Upadłość z możliwością zawarcia układu – w ograniczonych sytuacjach, gdy zachodzi przesłanka, że przedsiębiorstwo zadziała efektywniej, a wierzyciele mają szansę większego zaspokojenia przy kontynuacji działalności, sąd może dopuścić tę formę upadłości. Następuje wtedy zawarcie układu z wierzycielami, a syndyk lub zarządca prowadzi spółkę w ramach planu naprawczego.

W praktyce rynkowej nie zawsze możliwe jest zastosowanie trybu z układem, gdyż wymaga to udowodnienia przed sądem i wierzycielami, że kontynuacja przyniesie realnie lepszy rezultat niż standardowa likwidacja.

3. Przesłanki i obowiązek złożenia wniosku o upadłość

Przedsiębiorstwo ma obowiązek zgłosić wniosek o upadłość, gdy:

1. Traci zdolność do regulowania długów – tj. przestaje płacić wymagalne zobowiązania pieniężne przez okres wskazany w ustawie (zazwyczaj trzy miesiące).
2. Wartość zobowiązań przekracza wartość majątku – i taka dysproporcja utrzymuje się przez co najmniej dwadzieścia cztery miesiące, co rodzi domniemanie, że dalsza działalność nie jest realnie możliwa.

Jeśli zarząd spółki nie dopełni obowiązku terminowego złożenia wniosku, gdy zaistnieją powyższe przesłanki, członkowie organów mogą być pociągnięci do osobistej odpowiedzialności za zobowiązania. Gdy zatem spółka wchodzi w spirale zadłużenia, konieczna jest uważna analiza wyników finansowych i bieżącej płynności, by zapobiec ryzyku zbyt późnego ogłoszenia upadłości.

4. Przebieg postępowania upadłościowego

Po złożeniu i przyjęciu przez sąd wniosku o ogłoszenie upadłości, dochodzi do wydania postanowienia o upadłości, w którym sąd wyznacza syndyka (w upadłości likwidacyjnej) lub zarządcę/tymczasowego nadzorcę sądowego (w wypadku upadłości z opcją zawarcia układu). Główne etapy tego procesu obejmują:

1. Zgłaszanie wierzytelności – wierzyciele mają określony termin na zgłaszanie swoich roszczeń do syndyka, który sporządza listę wierzytelności.
2. Spis inwentarza i oszacowanie – syndyk dokonuje inwentaryzacji majątku przedsiębiorstwa i ustala jego wartość rynkową.
3. Likwidacja (sprzedaż) majątku – jeśli przyjęty jest tryb likwidacyjny, dochodzi do zbywania poszczególnych aktywów (nieruchomości, maszyn, znaków towarowych), a uzyskane środki przeznacza się na zaspokojenie wierzycieli w kolejności ustalonej przez Prawo upadłościowe.
4. Zawarcie układu – w wypadku upadłości z możliwością układu, celem jest zawarcie porozumienia między dłużnikiem a wierzycielami. Może ono polegać na częściowym umorzeniu długu, odroczeniu terminów płatności bądź konwersji wierzytelności na udziały.

Po zakończeniu postępowania upadłościowego spółka traci byt prawny, jeśli mówimy o upadłości likwidacyjnej, lub funkcjonuje w nowej formule, jeśli zastosowano układ.

5. Negatywne i pozytywne konsekwencje bankructwa

Z punktu widzenia przedsiębiorstwa, ogłoszenie upadłości niesie daleko idące skutki:

• Zakończenie działalności (w razie likwidacji) – dotychczasowi udziałowcy tracą wpływ na spółkę, jej marka i zespół ulegają dezintegracji, a na rynku pozostaje luka, którą mogą zapełnić konkurenci.
• Ograniczenie odpowiedzialności – po przeprowadzeniu likwidacji, zobowiązania dłużnika ulegają zaspokojeniu w taki sposób, na jaki pozwoli wartość pozostałego majątku. Reszta długów może zostać umorzona, co ma też znaczenie dla członków zarządu w zakresie unikania odpowiedzialności, jeśli w odpowiednim czasie i zgodnie z przepisami złożą wniosek o upadłość.
• Wpływ na wierzycieli – wierzyciele mogą uzyskać tylko część należności, zwłaszcza w sytuacjach, gdy brak jest wystarczających aktywów do zaspokojenia. Niemniej w warunkach, gdy przedsiębiorstwo było trwale niewypłacalne, takie rozwiązanie może okazać się jedyną drogą zabezpieczenia minimalnego zwrotu.

Dla pracowników upadłość oznacza często utratę miejsc pracy, choć prawo przewiduje instytucje takie jak Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych. Z kolei dla zarządu i wspólników – bankructwo bywa definitywnym końcem planów, lub w najłagodniejszym wariancie zmusza do intensywnej przebudowy w ramach upadłości z opcją zawarcia układu.

6. Alternatywy dla formalnego bankructwa

Wiele firm stara się uniknąć upadłości, rozważając inne procedury prawne i gospodarcze. Do głównych należą:

1. Restrukturyzacja pozasądowa – negocjacje z wierzycielami w trybie bilateralnym bądź we wsparciu mediatora, co może prowadzić do rozłożenia spłaty w czasie albo częściowego umorzenia długu.
2. Postępowania restrukturyzacyjne (np. przyspieszone postępowanie układowe, postępowanie sanacyjne) – oparte na Prawie restrukturyzacyjnym, mające na celu utrzymanie działalności dłużnika i wypracowanie porozumienia z wierzycielami odnośnie do wysokości i terminów spłaty zadłużenia.
3. Zbycie części aktywów lub udziałów – w pewnych przypadkach rozważana jest gruntowna modyfikacja struktury kapitałowej czy wejście inwestora strategicznego, co pozwala uniknąć bankructwa.
4. Rozstrzygnięcia dotyczące, jak pozbyć się zadłużonej spółki – w sytuacjach, gdy wspólnicy oceniają, że dalsza działalność jest nieperspektywiczna, mogą pojawić się próby sprzedaży spółki inwestorowi gotowemu dokapitalizować zadłużony podmiot. Jest to jednak obarczone licznymi ograniczeniami i wymaga przejrzystości wobec wierzycieli i nabywcy.

7. Wpływ bankructwa na relacje rynkowe i otoczenie gospodarcze

Procedura upadłości może oddziaływać na szerokie grono interesariuszy poza samą spółką i jej wierzycielami:

• Kontrahenci – jeśli upadłość dotyczy kluczowego dostawcy, klienci mogą być zmuszeni do pilnego znalezienia alternatywnego partnera.
• Banki i instytucje finansowe – nieraz tracą znaczącą część kapitału, co ma konsekwencje dla polityki kredytowej w danym sektorze.
• Lokalna społeczność – bankructwo ważnego pracodawcy w regionie implikuje wzrost bezrobocia i spadek wpływów podatkowych.
• Inwestorzy – obserwując liczbę upadłości w danej branży, mogą wycofywać się z przedsięwzięć w sektorze, ograniczając napływ kapitału.

Z tego względu prawo upadłościowe i restrukturyzacyjne kładzie akcent na postulaty ochrony wierzycieli, ale i na dążenie do zachowania wartości gospodarczej przedsiębiorstwa, jeżeli istnieją ku temu realne przesłanki.

Bankructwo – będące w sensie prawnym upadłością spółki – jest zasadniczym mechanizmem przewidzianym przez ustawodawcę na wypadek trwałej niewypłacalności dłużnika, umożliwiającym równomierne (choć często niepełne) zaspokojenie wierzycieli i zakończenie działalności podmiotu niewypłacalnego. Gdy nie ma możliwości naprawy przedsiębiorstwa ani nie istnieją przesłanki do kontynuacji jego funkcjonowania, upadłość likwidacyjna staje się niekiedy jedyną drogą. Natomiast jeżeli da się wykazać, iż spłata zobowiązań będzie wyższa w przypadku zachowania aktywów i dalszego prowadzenia działalności, prawo upadłościowe dopuszcza upadłość z opcją zawarcia układu.

Dla samych właścicieli i zarządów spółek u progu niewypłacalności decyzja o ogłoszeniu upadłości jest często najtrudniejsza w całej historii firmy. Niekiedy rozważają alternatywne scenariusze, jak chociażby wdrożenie postępowania restrukturyzacyjnego albo analizę, jak pozbyć się zadłużonej spółki w sposób bezpieczny prawnie. Każdy z tych kroków wymaga starannej analizy ryzyk, a w szczególności uwzględnienia przepisów o ochronie wierzycieli i ewentualnej odpowiedzialności osobistej członków zarządu za zaniechanie podjęcia w odpowiednim momencie działań. Koniec końców, bankructwo, choć bywa najdalej idącym rozwiązaniem, nie musi oznaczać całkowitej utraty wartości – w pewnych przypadkach przyczynia się do racjonalnego podziału majątku i otwiera drogę do nowych przedsięwzięć gospodarczych byłym właścicielom czy menedżerom, którzy wyciągnęli wnioski z wcześniejszych doświadczeń.