Real subrogation (podstawienie innego świadczenia w miejsce pieniężnego)

Real subrogation – w polskiej terminologii częściej określana jako datio in solutum lub „świadczenie w miejsce wykonania” – to mechanizm, w którym dłużnik za zgodą wierzyciela spełnia inne świadczenie niż to pierwotnie przewidziane w umowie, a mimo to zobowiązanie wygasa. Instytucja ta, znana prawu rzymskiemu ( datio pro soluto ), odgrywa szczególną rolę w restrukturyzacji przedsiębiorstw, gdy swobodny przepływ gotówki jest ograniczony, a konwersja zobowiązań na aktywa rzeczowe pozwala uniknąć wniosku o upadłość spółki z ograniczoną odpowiedzialnością.

2. Podstawy normatywne i systemowe

2.1. Kodeks cywilny

• Art. 453 k.c. – stanowi, że „jeżeli wierzyciel przyjmie inne świadczenie zamiast pierwotnie należnego, zobowiązanie wygasa”. Norma ta zapewnia elastyczność prawa zobowiązań bez konieczności modyfikacji umowy podstawowej.
  
  
• Art. 506 § 1 k.c. – wprowadza konstrukcję odnowienia ( novation ); w praktyce restrukturyzacyjnej real subrogation bywa łączona z odnowieniem, zwłaszcza gdy strony chcą jednocześnie zmienić zabezpieczenia.
  
  

2.2. Prawo restrukturyzacyjne

Przepisy o układzie (art. 150–182 PrRes) wyraźnie dopuszczają spełnienie świadczenia niepieniężnego w miejsce wierzytelności pieniężnej, o ile większość wierzycieli wyrazi na to zgodę. Z punktu widzenia testu zaspokojenia real subrogation jest narzędziem minimalizacji kosztów finansowania pomostowego (pożyczka dla zadłużonej firmy) oraz ułatwia scenariusze typu „sprzedam zadłużoną spółkę”, gdy nabywca przejmuje zobowiązania w naturze (np. portfel nieruchomości).

3. Konstrukcja cywilnoprawna

3.1. Elementy przedmiotowo istotne

1. Porozumienie stron: wyraźne lub dorozumiane przyjęcie innego świadczenia.
   
   
2. Ekwiwalentność gospodarcza: wartość rynkowa świadczenia zastępczego powinna co najmniej odpowiadać wierzytelności pieniężnej; w przeciwnym razie konieczne jest wyrównanie dopłatą gotówkową.
   
   
3. Przeniesienie ryzyka: z chwilą spełnienia nowego świadczenia ryzyko przypadkowej utraty rzeczy przechodzi na wierzyciela (art. 455 k.c.).
   
   

3.2. Forma czynności

Co do zasady ad probationem nie wymaga zachowania szczególnej formy, chyba że przedmiotem świadczenia są nieruchomości – wówczas wymagana jest forma aktu notarialnego (art. 158 k.c.).

4. Real subrogation w restrukturyzacji i upadłości

4.1. Etap wczesnego kryzysu

Dłużnik, który napotyka barierę płynności, zamiast występować o zawieszenie spłaty odsetek, może zaproponować wierzycielom aktywa wyceniane na równowartość długu: linię technologicz­ną, know-how czy udziały w spółce celowej. Ta technika bywa prezentowana inwestorom publikującym ogłoszenia „kupię firmę z długami” jako droga do przejęcia kontroli bez konieczności angażowania dużej ilości gotówki.

4.2. Układ częściowy

Wierzyciele jednej klasy (np. leasingodawcy) mogą przyjąć świadczenia rzeczowe, natomiast pozostałe klasy utrzymują rozliczenie pieniężne. Sąd zatwierdzi układ, jeżeli wartość otrzymanych aktywów przewyższy spodziewany zwrot w wariancie likwidacyjnym; w przeciwnym razie grozi oddalenie wniosku o ogłoszenie upadłości spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i przekształcenie restrukturyzacji w klasyczne postępowanie upadłościowe.

4.3. Sanacja a subrogacja realna

W postępowaniu sanacyjnym real subrogation wykorzystywana jest do zmniejszenia masy sanacyjnej obciążonej egzekucją. Syndyk-zarządca może uzyskać zgodę sędziego-komisarza na przekazanie wierzycielom rzeczowych składników majątku, co skraca czas procedury i ogranicza jej koszty.

5. Narzędzia praktyczne

5.1. Dłużnik–bank

Bank przyjmuje nieruchomość komercyjną w miejsce niespłaconej transzy kredytu inwestycyj­nego, jednocześnie zwalniając hipotekę na magazynie produkcyjnym. Dla spółki jest to de facto pożyczka dla zadłużonej firmy udzielona w formie tolerancji czasowej.

5.2. Dłużnik–leasingodawca

Zamiast rat kapitałowych spółka przenosi własność systemu fotowoltaicznego, który umożliwia lessorowi obniżyć koszty energii. Wierzyciel unika podatku VAT od rat, zaś dłużnik zyskuje miejsce w budżecie na odnowienie parku maszynowego, co podnosi jego wartość rynkową przed procedurą „sprzedam zadłużoną spółkę”.

6. Korzyści i ryzyka

7. Implika­cje podatkowe i rachunkowe

• VAT: Zbycie przedsiębiorstwa lub zorganizowanej części przedsiębiorstwa (ZCP) w drodze subrogacji – poza zakresem VAT.
  
  
• CIT: Dla wierzyciela wartość rynkowa otrzymanego świadczenia rzeczowego jest przychodem podatkowym; dla dłużnika – kosztem podatkowym równym wartości przeniesionych aktywów.
  
  
• MSSF 9: Dłużnik księguje „derecognition” zobowiązania, wykazując zysk lub stratę z tytułu różnicy między wartością bilansową długu a wartością przekazanego aktywa.
  
  

8. Porównanie z systemami common-law

W jurysdykcjach anglosaskich zbliżoną funkcję pełni mechanizm deed in lieu of foreclosure: dłużnik przenosi tytuł własności nieruchomości hipotecznej na bank, unikając publicznej licytacji (foreclosure). Na gruncie Chapter 11 US Bankruptcy Code sądy akceptują takie porozumie­nia, jeśli:

1. wycenę potwierdzi uznany rzeczoznawca;
   
   
2. wierzyciele junior-secured nie zostaną pokrzywdzeni;
   
   
3. transakcja nie ma na celu obejścia absolute priority rule.
   
   

9. Studium przypadku: „Projekt Vesta”

Tło: Omega sp. z o.o. – producent komponentów lotniczych; zobowiązania 92 mln zł; rating CCC+.
Problem: Bank syndykalny wypowiedział linię kredytową; pojawił się inwestor branżowy publikujący dwa równoległe ogłoszenia: „kupię firmę z długami” i „szukam prezesa” z doświadczeniem w Lean Manufacturing.
Rozwiązanie:

1. Dłużnik zaproponował real subrogation: przekazanie wierzycielowi większościowemu (bankowi) hali produkcyjnej o wartości 18 mln zł.
   
   
2. Pozostała część wierzytelności objęta hair-cutem 25 % w układzie.
   
   
3. Bank, stając się właścicielem hali, zawarł z inwestorem 10-letnią umowę najmu.
   
   
4. Dzięki zmniejszeniu długu inwestor sfinansował zmianę zarządu („zmienię prezesa”) i przywrócił rentowność EBITDA≥12 %.
   Efekt: Sąd w sierpniu 2025 r. zatwierdził układ i oddalił wniosek o upadłość spółki z o.o. złożony przez mniejszościowego wierzyciela ważnego 1,8 mln zł, uznając, że wariant likwidacyjny dawałby mu zaledwie 9 % zwrotu.
   
   

10. Rekomendacje praktyczne

1. Wycena ex-ante – zawsze dokumentuj raport rzeczoznawcy; ułatwia to obronę przed zarzutem pokrzywdzenia wierzycieli.
   
   
2. Klauzula warunkowa – w umowie subrogacji przewidź dopłatę gotówkową, gdyby wartość aktywa spadła > 10 % w ciągu 6 mies.
   
   
3. Koordynacja z organami korpo­racyjnymi – uchwała zgromadzenia wspólników wymagana jest, gdy przedmiotem subrogacji jest składnik o wartości > 1/20 kapitału zakładowego.
   
   
4. Synergia z finansowaniem DIP – uzyskanie pożyczki dla zadłużonej firmy przed subrogacją zwiększa zaufanie wierzycieli, że spółka utrzyma płynność operacyjną.
   
   

11. Zakończenie

Real subrogation stanowi elastyczne narzędzie de-lewarowania, które – jeśli zostanie prawidłowo zaprojektowane – pozwala zachować ciągłość operacyjną przedsiębiorstwa i uniknąć formalnej upadłości spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. Integracja tej konstrukcji z planem restrukturyzacyjnym zwiększa atrakcyjność spółki na rynku distress-M&A, gdzie hasła w rodzaju „sprzedam zadłużoną spółkę” przyciągają inwestorów skłonnych do przejęcia aktywów w naturze. Mechanizm, choć prosty w swej istocie, wymaga rzetelnej wyceny, zrozumienia implikacji podatkowych i starannego zarządzania interesami wierzycieli, aby zamienić kryzys płynności w szansę na odrodzenie i długofalowy wzrost.