Prawo holdingowe (odpowiedzialność spółek w grupie)

Prawo holdingowe — w sensie szerokim: zespół norm regulujących relacje kapitałowe, organizacyjne i kontraktowe pomiędzy spółką dominującą a spółkami zależnymi — stanowi jedno z najbardziej dynamicznie rozwijających się pól polskiego prawa handlowego. Przez lata ustawodawca ograniczał się do lakonicznego art. 7 Kodeksu spółek handlowych („spółka dominująca” i „spółka zależna”), odsyłając praktykę do instrumentarium prawa cywilnego i doktryny koncernowej wypracowanej w Niemczech (AktG §§ 291 ff.). Dopiero nowelizacja „holdingowa” z 13 października 2022 r. wprowadziła do KSH tytuł IV¹ (art. 21¹–21⁵³) kształtujący zasady tzw. grupy spółek (corporate group).

W realiach oddłużania i transakcji distressed M&A norma holdingowa zyskała znaczenie praktyczne: zarząd spółki-matki, który publikuje ogłoszenie „sprzedam zadłużoną spółkę”, musi dziś liczyć się z ryzykiem odpowiedzialności odszkodowawczej wobec wierzycieli spółki-córki. Również inwestorzy deklarujący „kupię firmę z długami” coraz częściej żądają szczegółowego due-diligence łańcucha poleceń koncernowych, aby uniknąć pułapki sukcesji odpowiedzialności.

2. Pojęcia podstawowe

2.1. Spółka dominująca i zależna

Spółka dominująca (art. 4 § 1 pkt 4 KSH) wykonuje „decydujący wpływ” poprzez:

• bezpośredni lub pośredni udział większościowy,
  
  
• prawo do powoływania większości członków organu,
  
  
• umowę o zarządzanie (umowę holdingową sensu stricto).
  
  

2.2. Grupa spółek (art. 21¹ KSH)

Stan, w którym spółka dominująca i spółki zależne kierują się „wspólną strategią gospodarczą” w celu realizacji interesu grupy. Wymaga:

1. Uchwały spółki zależnej o uczestnictwie,
   
   
2. Zgłoszenia do KRS,
   
   
3. Ujawnienia obok nazwy dopisku „grupa spółek”.
   
   

2.3. Interes grupy a interes indywidualny

Nowelizacja wprowadziła kluczową równowagę: interes grupy może uzasadniać wykonanie wiążącego polecenia koncernowego, nawet gdy krótkoterminowo szkodzi spółce zależnej, o ile rekompensata zabezpieczy wierzycieli i wspólników mniejszościowych.

3. Wiążące polecenie (art. 21¹⁶–21¹⁹ KSH)

Przykład: spółka-matka poleca zależnej zaciągnąć pożyczkę dla zadłużonej firmy w celu finansowania wspólnej inwestycji OZE. Zarząd zależnej musi zbadać, czy oprocentowanie i zabezpieczenia nie prowadzą do nadmiernego zadłużenia zagrażającego testowi płynności.

4. Odpowiedzialność w grupie spółek

4.1. Odpowiedzialność odszkodowawcza spółki dominującej

Art. 21² KSH: dominująca odpowiada wobec spółki zależnej, jej wspólników oraz wierzycieli za szkodę wyrządzoną wykonaniem wiążącego polecenia. Solidarność z członkami zarządu zależnej (jeśli wykonali polecenie wbrew przesłankom odmowy).

4.2. Subsydiarna odpowiedzialność wspólników dominującej

Jeżeli spółka dominująca w wyniku likwidacji nie jest w stanie pokryć szkody, roszczenie „przechodzi piętro wyżej” – na wspólników, proporcjonalnie do ich udziału (art. 21³ KSH).

4.3. Odpowiedzialność karna menedżerów

Fałszywe oświadczenie o braku zagrożeń lub zatajanie rejestru poleceń może rodzić odpowiedzialność z art. 296 § 1 Kodeksu karnego (wyrządzenie szkody majątkowej w wielkich rozmiarach).

5. Prawo holdingowe a postępowania insolwencyjne

5.1. Upadłość spółki zależnej

Syndyk może:

• Zaskarżyć bezskuteczne czynności prawne (art. 134 p.u.) na linii zależna → dominująca,
  
  
• Wystąpić przeciw dominującej o naprawienie szkody z art. 21² KSH,
  
  
• Dochodzić regresu do dominującej, jeśli polecenie zmusiło zależną do zaciągnięcia zobowiązania powodującego niewypłacalność.
  
  

5.2. Restrukturyzacja i super-priority

Finansowanie zewnętrzne udzielone na polecenie dominującej może stracić super-priority, jeżeli sąd uzna, że było elementem wyprowadzania wartości (przypadek „toksyny korporacyjnej”).

5.3. Oddalenie wniosku o upadłość

Jeżeli dominująca zapewni natychmiastowe zaspokojenie wierzycieli zależnej (np. poprzez umorzoną pożyczkę albo przejęcie zabezpieczeń), sąd może oddalić wniosek o ogłoszenie upadłości spółki z o.o. wskazując, że stan niewypłacalności ustał (art. 13 p.u.).

6. Transakcje „distressed” w grupach kapitałowych

7. Studium przypadku

Omega Logistics Group (2023–2025)

1. Struktura: Spółka dominująca (NORDEA Holding) + trzy zależne: Transport X, Magazyny Y, e-Commerce Z.
   
   
2. Polecenia koncernowe (2022):
   
   
   • Transport X zaciąga leasing 30 mln PLN na flotę „dla grupy”,
     
     
   • Magazyny Y ustanawia hipotekę na rzecz banku dominującej.
     
     
3. Kryzys: W 2024 r. Transport X traci kontrakt i publikuje anons „pożyczka dla zadłużonej firmy potrzebna natychmiast”.
   
   
4. Restrukturyzacja:
   
   
   • Zaległości 18 mln PLN → Postępowanie sanacyjne Magazynów Y (wstrzymuje egzekucję hipoteczną).
     
     
   • Dominująca oferuje dokapitalizowanie 10 mln PLN w zamian za zwolnienie hipoteki.
     
     
5. Ugoda: Syndyk Transport X wycofuje wniosek o upadłość spółki z o.o. w zamian za hair-cut 35 % + przejecie 60 ciągników przez dominującą.
   
   
6. Efekt: Grupa utrzymuje rating BBB-, inwestor branżowy finalizuje zakup e-Commerce Z w formule „kupię firmę z długami, zmienię prezesa”.
   
   

8. Rekomendacje compliance

1. Rejestr poleceń — zgodny z art. 21¹⁹ KSH; brak wpisu = domniemanie braku polecenia → trudniejsza obrona.
   
   
2. Test „no creditor worse off” — każdorazowe porównanie, czy wierzyciel nie ucierpi bardziej niż w układzie lub likwidacji.
   
   
3. Procedura safe harbour — wewnętrzne wytyczne, kiedy zarząd zależnej może odmówić polecenia (zagrożenie niewypłacalnością, naruszenie kowenantów).
   
   
4. Kaskadowe NDA — przy projektach „sprzedam zadłużoną spółkę” informacje poufne muszą przepływać w dół i w górę grupy.
   
   

9. Podsumowanie

Polskie prawo holdingowe, choć wciąż ewoluuje, stanowi dziś spójny system równoważący interesy dominującej, zależnych, wierzycieli i inwestorów zewnętrznych. Znajomość zasad uprzywilejowanej odpowiedzialności w grupie jest warunkiem skutecznego:

• planowania transakcji „kupię firmę z długami” oraz oddłużania przez spin-off lub pre-pack,
  
  
• unikania upadłości spółki z ograniczoną odpowiedzialnością tam, gdzie wystarczy mądrze skalkulowany układ i sponsoring dominującej,
  
  
• minimalizowania ryzyka osobistego menedżerów — szczególnie gdy spółka-córka publikuje desperackie ogłoszenie: „szukam prezesa do restrukturyzacji”.
  
  

Wzrost regulacyjnego ciężaru na spółce dominującej nie jest karą, lecz ceną przywileju decydującego wpływu. Kto sprawuje realną władzę — ponosi też realną odpowiedzialność. W dobie łańcuchów dostaw Just-In-Time i globalnych turbulencji finansowych stanowi to jedyne racjonalne spoiwo, które zapobiega efektowi domina i chroni wartość całego ekosystemu gospodarczego.