Postępowanie arbitrażowe – nazywane również sądownictwem polubownym – stanowi alternatywny wobec sądów powszechnych mechanizm rozwiązywania sporów. Jego atrakcyjność dla przedsiębiorcy balansującego pomiędzy planem „sprzedam zadłużoną spółkę” a koniecznością pozyskania pożyczki dla zadłużonej firmy wynika przede wszystkim z szybkości, poufności i możliwości precyzyjnego dostosowania procedury do realiów branżowych. W strukturach oddłużeniowych arbitraż często decyduje o tym, czy wierzyciele zgodzą się na restrukturyzację, czy też złożą wniosek o upadłość spółki z ograniczoną odpowiedzialnością.

2. Podstawa normatywna

2.1. Prawo krajowe

• Dział V Kodeksu postępowania cywilnego (art. 1154–1217 KPC) określa zasady uznawania zapisu na sąd polubowny, wykonywania wyroków arbitrażowych oraz ograniczone podstawy ich zaskarżenia.
  
  
• Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 2016 r. w sprawie stałych sądów polubownych przy izbach gospodarczych – reguluje wymogi regulaminowe instytucji arbitrażowych.
  
  

2.2. Źródła międzynarodowe

• Konwencja nowojorska z 1958 r. o uznawaniu i wykonywaniu zagranicznych orzeczeń arbitrażowych – kluczowa przy transakcjach cross-border, np. gdy zagraniczny inwestor deklaruje „kupię firmę z długami”.
  
  
• Regulamin UNCITRAL (2021) – często inkorporowany w klauzulach ad hoc, zwłaszcza w finansowaniu projektów infrastrukturalnych.
  
  

3. Zapis na sąd polubowny

3.1. Forma i treść

Zapis wymaga formy pisemnej (także elektronicznej). Dla spółki kapitałowej, która planuje zmianę zarządu – „zmienię prezesa” – istotne jest, aby nowy organ akceptował istniejące klauzule, gdyż ich brak może podnieść ryzyko procesu w sądzie powszechnym i zniweczyć starania o oddalenie wniosku o ogłoszenie upadłości spółki z ograniczoną odpowiedzialnością.

3.2. Klauzule wielowarstwowe

Coraz popularniejsze są zapisy wielostopniowe (negocjacje → mediacja → arbitraż). Wprowadzają one obowiązkową fazę polubowną, co bywa warunkiem banku przy przyznawaniu nowej linii kredytowej lub żądaniu avalistycznego zabezpieczenia – kluczowego w fazie ogłoszeń „szukam prezesa, który ustabilizuje relacje z wierzycielami”.

4. Instytucjonalny vs. ad hoc

W praktyce oddłużeniowej stałe instytucje gwarantują większą przewidywalność budżetu – istotną, gdy spółka liczy każdy dzień odsetek i planuje publikację ogłoszenia „sprzedam zadłużoną spółkę z zaległościami w ZUS”.

5. Fazy postępowania arbitrażowego

5.1. Inicjacja

Pozew arbitrażowy (Request for Arbitration) zawiera:

• opis roszczenia,
  
  
• wskazanie arbitra lub propozycję listy,
  
  
• dowód istnienia zapisu.
  
  

5.2. Konstytucja trybunału

Standardem jest panel jedno- lub trzyosobowy. W przypadku sporów o wartości > 2 mln EUR banki często wymagają składu trzyosobowego z co-najmniej jednym arbitrem posiadającym kwalifikacje z zakresu finansów przedsiębiorstw w kryzysie.

5.3. Wymiana pism i postępowanie dowodowe

Trybunał może:

• dopuścić dowód z przesłuchania świadków on-line,
  
  
• ograniczyć produkcję dokumentów do istotnych kwestii spornych,
  
  
• wyznaczyć harmonogram „fast track” – przydatny, gdy grozi upadłość spółki z o.o..
  
  

5.4. Rozprawa (hearing)

Zwykle jedno- lub dwudniowa; w regulaminach ICC i VIAC popularny jest model blended hearing (część osób zdalnie).

5.5. Wyrok arbitrażowy

Powinien zapaść w terminie nie dłuższym niż 6–9 mies. od konstytucji trybunału, chyba że strony uzgodnią wydłużenie. Taki horyzont mieści się w typowym „oknie” negocjacyjnym dla pożyczki dla zadłużonej firmy.

6. Środki tymczasowe

Arbitrzy mogą zarządzić:

• zabezpieczenie roszczeń pieniężnych na rachunku escrow,
  
  
• zakaz zbywania kluczowych aktywów (tzw. freezing order),
  
  
• nakaz utrzymania umów typu stand-still.
  
  

Stosowanie interim measures jest szczególnie przydatne, gdy zarząd chce zapobiec egzekucji bankowej, aby później przekonać sąd do oddalenia wniosku o ogłoszenie upadłości spółki z o.o..

7. Powiązania z postępowaniami insolwencyjnymi

7.1. Wpływ restrukturyzacji na toczący się arbitraż

Otwarcie PZU nie wstrzymuje arbitrażu, lecz wierzyciel akomoduje swoje roszczenia do planu układowego. Trybunał może zawiesić postępowanie, jeżeli stronom zależy na globalnym kompromisie.

7.2. Arbitraż po ogłoszeniu upadłości

W Polsce syndyk może wystąpić z powództwem arbitrażowym, chyba że sędzia-komisarz nakaże jego cofnięcie – sytuacja rzadko spotykana, gdy w tle toczy się profesjonalny spór o jakość dostaw lub kwestie M&A.

8. Wykonanie wyroku arbitrażowego

Wyrok krajowy staje się tytułem egzekucyjnym po nadaniu klauzuli wykonalności (art. 1214 KPC). W sprawach transgranicznych decyduje Konwencja nowojorska. Dla inwestora ogłaszającego „kupię firmę z długami” kluczowe jest, by wyrok był wykonalny w jurysdykcji, gdzie znajdują się strategiczne aktywa (np. flota maszyn budowlanych).

9. Koszty, harmonogram i finansowanie

Coraz popularniejsze jest third-party funding: fundusz procesowy pokrywa koszty w zamian za % z wygranej. Rozwiązanie to bywa kołem ratunkowym, gdy spółka negocjuje z bankiem, aby uniknąć wypowiedzenia umów i groźby upadłości spółki z ograniczoną odpowiedzialnością.

10. Studium przypadku

Industria X Sp. z o.o. – producent komponentów stalowych – utraciła płynność po wzroście cen energii. Bank odmówił dalszego finansowania, chyba że spółka dostarczy wiążący wyrok w sporze o 12 mln PLN z kontrahentem z Niemiec.

1. Klauzula ICC: arbitraż w Warszawie, język angielski.
   
   
2. Finansowanie procesowe: fundusz objął 60 % kosztów, resztę pokryła pożyczka dla zadłużonej firmy udzielona przez ARP.
   
   
3. Czas: 10 mies. – wyrok zasądzający 11,5 mln PLN.
   
   
4. Rezultat: bank wycofał groźbę wypowiedzenia linii; wierzyciele wycofali wniosek o upadłość spółki z o.o.. Następnie właściciel opublikował ogłoszenie „sprzedam zadłużoną spółkę, zmienię prezesa – szukam prezesa z doświadczeniem w hutnictwie”.
   
   

11. Trendy i wyzwania

• Digital arbitration – platformy ODR (online dispute resolution) przyspieszają wymianę pism i obniżają koszty podróży, co ma znaczenie dla MŚP.
  
  
• Arbitraż ESG-linked – wyspecjalizowane listy arbitrów w sporach klimatycznych, ważne dla funduszy rozważających nabycie firmy z długami w sektorze OZE.
  
  
• Emergency arbitrator – instytucja pozwalająca uzyskać nakaz zamrożenia aktywów w 10 dni, zanim bank przejmie zastaw i skieruje sprawę do sądu upadłościowego.
  
  

12. Najlepsze praktyki (check-list)

1. Dopasuj regulamin do branży – w IT rozważ SIAC lub SCC, w infrastrukturze ICC.
   
   
2. Zadbaj o multi-tier clause – negocjacje i mediacja przed arbitrażem często wystarczą, aby uniknąć eskalacji kosztów.
   
   
3. Ustal budżet – przedstaw wierzycielom zestawienie „arbitraż vs. proces sądowy”; pokaż, jak szybki wyrok może podnieść cenę w transakcji „kupię firmę z długami”.
   
   
4. Wprowadź mechanizm escrow – daje wierzycielom gwarancję, że zasądzone kwoty będą realnie dostępne.
   
   
5. Monitoruj harmonogram – każde przedłużenie to dodatkowe koszty, które mogą przesądzić o wypłacalności i prowadzić do upadłości spółki z ograniczoną odpowiedzialnością.
   
   

13. Podsumowanie

Postępowanie arbitrażowe, odpowiednio skrojone i profesjonalnie prowadzone, stanowi strategiczne narzędzie w procesie oddłużania przedsiębiorstw. Zapewnia poufność transakcji, zwiększa przewidywalność kosztów i – co najistotniejsze – skraca czas dochodzenia roszczeń, co może okazać się kluczowe w negocjacjach z bankami, funduszami czy kontrahentami. Dla zarządów balansujących pomiędzy ofertą „sprzedam zadłużoną spółkę” a ryzykiem upadłości spółki z ograniczoną odpowiedzialnością arbitraż bywa ostatnią linią obrony, a niekiedy trampoliną do nowego otwarcia pod sterami nowego menedżera – zgodnie z ogłoszeniem „szukam prezesa”. Pod warunkiem uważnego zaprojektowania klauzul i dyscypliny procesowej, sąd polubowny pozostaje jednym z najefektywniejszych narzędzi w nowoczesnym arsenale oddłużeniowym.