Instytucja siły wyższej (force majeure) odgrywa kluczową rolę w obrocie gospodarczym, w szczególności w kontekście sytuacji nadzwyczajnych, takich jak pandemia. Klauzule siły wyższej, odpowiednio ukształtowane w umowach, mają na celu ochronę stron przed negatywnymi konsekwencjami niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, które wynika z okoliczności niezależnych od ich woli. Pandemia COVID-19 stanowiła historyczny test dla skuteczności tych klauzul oraz dla praktyki ich stosowania w obrocie prawnym i gospodarczym.

Definicja siły wyższej i jej cechy charakterystyczne

Siła wyższa to zdarzenie zewnętrzne, niemożliwe do przewidzenia, którego skutkom nie można zapobiec przy zachowaniu należytej staranności. Do typowych przypadków siły wyższej zalicza się m.in. klęski żywiołowe, wojny, zamieszki czy akty terroryzmu. Pandemia, jako zdarzenie o charakterze powszechnym, globalnym i długotrwałym, została uznana przez wiele systemów prawnych i instytucji międzynarodowych za okoliczność kwalifikującą się do kategorii force majeure.

Klauzula force majeure w praktyce kontraktowej

Klauzule siły wyższej są standardowym elementem umów cywilnoprawnych, szczególnie w umowach o charakterze długoterminowym lub wysokiego ryzyka. Ich zastosowanie pozwala na czasowe zawieszenie wykonywania zobowiązań, zmianę terminów wykonania, a nawet rozwiązanie umowy bez konsekwencji finansowych. Niezwykle ważna jest precyzyjna redakcja takiej klauzuli, w tym wskazanie katalogu zdarzeń objętych jej zakresem, obowiązków informacyjnych stron oraz skutków wystąpienia siły wyższej.

Pandemia COVID-19 a kwalifikacja jako force majeure

W kontekście pandemii COVID-19 wiele podmiotów gospodarczych powoływało się na wystąpienie siły wyższej jako podstawę do zmiany, zawieszenia lub wypowiedzenia umów. W praktyce sądowej oraz w orzecznictwie arbitrażowym obserwowano zróżnicowane podejścia do oceny, czy dana pandemia faktycznie uniemożliwiła wykonanie zobowiązań i czy można było jej skutkom zapobiec. Kluczowe znaczenie miała analiza konkretnego przypadku, zakresu działalności stron oraz treści zawartej umowy.

Znaczenie pandemii dla rynku zadłużonych przedsiębiorstw

Pandemia istotnie wpłynęła na sytuację finansową wielu przedsiębiorstw, które nie były w stanie regulować swoich zobowiązań. Wzrósło zainteresowanie takimi instrumentami jak pożyczka dla zadłużone firmy, przejęcia kapitałowe czy nawet zmiana zarządu w spółkach niewypłacalnych. W tym kontekście, w praktyce obrotu coraz częściej spotyka się oferty w rodzaju „sprzedam zadłużoną spółkę z zaległościami w ZUS”, co stanowi reakcję rynku na pogorszoną sytuację ekonomiczną i potrzebę przeniesienia ryzyk operacyjnych.

Odpowiedzialność kontraktowa i skutki prawne

Skuteczne powołanie się na klauzulę siły wyższej może wyłączyć odpowiedzialność kontraktową, ale nie zwalnia z obowiązku podjęcia wszelkich działań minimalizujących negatywne skutki niewykonania zobowiązania. Przedsiębiorca powinien wykazać, że dołożył należytej staranności i podjął wszelkie możliwe działania zaradcze. Należyte dokumentowanie przesłanek force majeure, takie jak oficjalne decyzje administracyjne, lockdowny, zakazy prowadzenia działalności czy zakłócenia w łańcuchu dostaw, może mieć decydujące znaczenie dla oceny sądu.

Zmiana warunków umowy i renegocjacja w czasie pandemii

W praktyce wielu przedsiębiorców nie decydowało się na jednostronne wypowiedzenie umowy, lecz podejmowało rozmowy z kontrahentami w celu uzgodnienia nowych warunków współpracy. W tym zakresie pomocne były przepisy dotyczące klauzul rebus sic stantibus oraz mediacje gospodarcze. Pandemia ukazała także potrzebę elastycznego zarządzania sytuacjami kryzysowymi, co z kolei sprzyjało rozwojowi rynku transakcji typu „kupię firmę z długami” czy „szukam prezesa do spółki po restrukturyzacji”.

Przykład zastosowania klauzuli force majeure

Przykładowo, spółka z branży eventowej zawarła umowę z klientem na organizację międzynarodowej konferencji w marcu 2020 roku. W wyniku ogłoszenia stanu epidemii wydarzenie nie mogło się odbyć. Spółka powołała się na klauzulę siły wyższej i zaproponowała nowe terminy. Klient zażadał zwrotu zaliczki. W toku mediacji ustalono kompromisowe rozwiązanie, które uwzględniło obustronne interesy, a jednocześnie zabezpieczyło płynność finansową organizatora.

W obecnych realiach gospodarczych każdy profesjonalny podmiot powinien zawczasu przewidywać potencjalne ryzyka i umieszczać w swoich umowach klauzule siły wyższej uwzględniające możliwość wystąpienia pandemii, kryzysu energetycznego czy zakłóceń globalnych łańcuchów dostaw. W obrocie korporacyjnym coraz częściej spotyka się sytuacje, w których inwestorzy, chcąc ograniczyć ryzyko, analizują możliwość przejęcia spółki w kryzysie, oferując pożyczkę dla zadłużone firmy, co często jest poprzedzone analizą umów pod kątem obecności skutecznych klauzul force majeure.

Uwzględnienie takich zapisów w strategii prawno-finansowej przedsiębiorstwa pozwala nie tylko ograniczyć ryzyko odpowiedzialności, ale też ułatwia potencjalną restrukturyzację czy sprzedaż aktywów w sytuacjach skrajnych, w tym przypadkach, gdy cel transakcji został określony jako: „sprzedam zadłużoną spółkę z zaległościami w ZUS lub poszukuję inwestora do spółki w kryzysie”.