W transakcjach dotyczących przejęcia przedsiębiorstw, w tym szczególnie w procesach restrukturyzacji zadłużonych spółek, istotne miejsce zajmują umowy przedwstępne oraz listy intencyjne (letter of intent, term sheet), zawierające postanowienia regulujące zasady wyłączności negocjacyjnej. Jednym z najważniejszych postanowień tego rodzaju jest tzw. no shop clause – klauzula zakazująca jednej ze stron, zazwyczaj stronie sprzedającej, podejmowania jakichkolwiek rozmów, negocjacji lub uzgodnień z innymi potencjalnymi nabywcami przez określony czas.

Klauzula no shop, będąca mechanizmem ochrony interesów inwestora, pełni funkcję stabilizującą w procesach akwizycyjnych – zwłaszcza w przypadkach, gdy przedmiotem transakcji jest podmiot w trudnej sytuacji ekonomicznej (np. wystawiony na sprzedaż ogłoszeniem typu „sprzedam zadłużoną spółkę” lub „kupuję firmę z długami z gotowym planem naprawczym”). Jej celem jest zapewnienie wyłączności negocjacyjnej i zmniejszenie ryzyka poniesienia kosztów due diligence bez gwarancji finalizacji transakcji.

2. Istota klauzuli no shop – definicja i zakres przedmiotowy

2.1. Definicja

Klauzula no shop (tłum. „zakaz sklepowania” – tj. oferowania towaru innym nabywcom) to postanowienie umowne, które zobowiązuje jedną stronę, najczęściej sprzedającą, do powstrzymania się od prowadzenia negocjacji, konsultacji lub kontaktów o charakterze ofertowym z podmiotami trzecimi przez czas trwania uzgodnionego okresu wyłączności.

2.2. Zakres zastosowania

W praktyce restrukturyzacyjnej oraz obrotu zadłużonymi spółkami klauzula ta pojawia się w dokumentach takich jak:

• listy intencyjne (LOI),
  
  
• porozumienia inwestycyjne (investment agreement),
  
  
• umowy przedwstępne zakupu udziałów lub przedsiębiorstwa,
  
  
• wstępne term sheety regulujące warunki pozyskania pożyczki dla zadłużonej firmy.
  
  

Jej przedmiotem mogą być m.in.:

• zakaz inicjowania rozmów z innymi inwestorami,
  
  
• zakaz udostępniania dokumentacji innym potencjalnym nabywcom,
  
  
• zakaz reagowania na oferty nadesłane przez podmioty trzecie,
  
  
• zobowiązanie do lojalnej współpracy z wyłącznym inwestorem przez okres negocjacyjny.
  
  

3. Funkcja gospodarcza i znaczenie praktyczne klauzuli no shop

3.1. Ochrona nakładów inwestycyjnych

Z punktu widzenia inwestora (np. funduszu specjalizującego się w przejmowaniu aktywów problemowych), klauzula no shop ma fundamentalne znaczenie dla ograniczenia ryzyka związanego z:

• przeprowadzeniem kosztownego badania due diligence,
  
  
• zaangażowaniem ekspertów prawnych i finansowych,
  
  
• przygotowaniem struktury przejęcia (np. zmiana prezesa lub aport udziałów do spółki celowej).
  
  

Utrata wyłączności może skutkować bezpowrotną utratą zasobów, dlatego inwestorzy w procesach typu „kupuję firmę z długami” standardowo wymagają zawarcia umowy z silnym komponentem wyłącznościowym.

3.2. Stabilizacja procesu restrukturyzacyjnego

W przypadkach, gdy zarząd spółki przeprowadza proces sanacyjny z myślą o pozyskaniu zewnętrznego finansowania lub inwestora branżowego, klauzula no shop pozwala na stworzenie bezpiecznego środowiska negocjacyjnego, wolnego od presji ofert konkurencyjnych. Z perspektywy zarządu (nierzadko poszukującego partnera pod hasłem „szukam prezesa z doświadczeniem restrukturyzacyjnym”) – zabezpiecza to również reputację i chroni przed nieautoryzowanym rozpowszechnieniem danych finansowych.

4. Konstrukcja klauzuli – istotne elementy i ryzyka prawne

4.1. Zakres czasowy i geograficzny

W typowej konstrukcji klauzuli no shop istotne jest dokładne oznaczenie czasu trwania zakazu – najczęściej od 30 do 90 dni – oraz precyzyjne zdefiniowanie czynności zakazanych. W transakcjach międzynarodowych może pojawić się dodatkowe ograniczenie geograficzne (np. „w Europie Środkowo-Wschodniej”).

4.2. Zakres podmiotowy

Zakaz powinien obejmować nie tylko zarząd spółki, ale także wspólników, udziałowców, pełnomocników, doradców i osoby działające w ich imieniu. Często spotyka się zapisy: „Strona zobowiązuje się nie prowadzić rozmów ani bezpośrednio, ani pośrednio…”.

4.3. Kary umowne

Skuteczność klauzuli no shop zależy od mechanizmu sankcji za jej naruszenie – najczęściej w formie:

• kary umownej (zazwyczaj od 50.000 do 500.000 zł),
  
  
• zwrotu kosztów due diligence,
  
  
• odszkodowania za utracone korzyści (w modelu loss of opportunity).
  
  

5. Klauzula no shop a inne klauzule ograniczające swobodę działania

Klauzula no shop bywa łączona lub mylona z innymi postanowieniami, takimi jak:

• break-up fee – klauzula o zapłacie rekompensaty w razie zerwania negocjacji,
  
  
• standstill clause – zakaz nabywania udziałów przez drugą stronę bez zgody,
  
  
• non-solicitation clause – zakaz przejmowania pracowników lub kontrahentów,
  
  
• no talk clause – jeszcze bardziej rygorystyczna niż no shop – zakaz jakichkolwiek rozmów.
  
  

W praktyce restrukturyzacyjnej, zwłaszcza gdy potencjalny nabywca spółki zadłużonej (np. wystawionej pod hasłem „sprzedam zadłużoną spółkę z gotowym planem naprawczym”) żąda zabezpieczenia interesów przed konkurencją, stosuje się wszystkie wymienione klauzule łącznie, co jednak wymaga szczególnej precyzji redakcyjnej i odpowiednich klauzul salwatoryjnych.

6. Klauzula no shop a prawo konkurencji i zasady równości wierzycieli

W sytuacji, gdy spółka znajduje się w formalnym postępowaniu restrukturyzacyjnym (np. sanacyjnym), stosowanie klauzuli no shop może być oceniane z perspektywy:

• zasady równouprawnienia wierzycieli – nie może ona faworyzować jednego inwestora kosztem innych, jeżeli proces sprzedaży dotyczy majątku wspólnego (masa układowa),
  
  
• prawa konkurencji – długookresowa wyłączność wobec dominującego inwestora może zostać zakwestionowana jako ograniczenie swobody rynku,
  
  
• prawo restrukturyzacyjne – syndyk lub zarządca działający pod nadzorem sądu może odmówić zatwierdzenia klauzuli no shop, jeśli uzna ją za sprzeczną z interesem masy.
  
  

7. Przykład z praktyki – zastosowanie klauzuli no shop w restrukturyzacji branży IT

Spółka CodeSprint Sp. z o.o., zajmująca się tworzeniem oprogramowania SaaS, w 2022 r. rozpoczęła proces sprzedaży większości udziałów po utracie płynności i rezygnacji dotychczasowego zarządu. Inwestor strategiczny zażądał podpisania listu intencyjnego z zawartą klauzulą no shop obowiązującą przez 60 dni.

W tym czasie:

• przeprowadzono pełne due diligence,
  
  
• podpisano umowę inwestycyjną z klauzulą „zmienię prezesa – zarząd z doświadczeniem restrukturyzacyjnym”,
  
  
• udzielono pożyczki dla zadłużonej firmy w kwocie 500 tys. zł, zabezpieczonej na przyszłych przychodach.
  
  

Klauzula no shop pozwoliła inwestorowi na spokojne przeprowadzenie procedur bez ryzyka utraty kontroli nad transakcją, mimo że w międzyczasie pojawiła się konkurencyjna oferta zakupu spółki przez fundusz venture capital z Berlina.

8. Podsumowanie – rola klauzuli no shop w profesjonalnym procesie przejęć i restrukturyzacji

No shop clause stanowi kluczowy element bezpieczeństwa negocjacyjnego w złożonych transakcjach dotyczących spółek w kryzysie, spółek zadłużonych, a także w scenariuszach wymagających precyzyjnego harmonogramu działań. Jej zastosowanie:

• chroni inwestora przed nieuczciwym „rozgrywaniem ofert” przez sprzedającego,
  
  
• pozwala skupić się na analizie danych bez presji rynkowej,
  
  
• stabilizuje proces restrukturyzacyjny i zwiększa szanse jego finalizacji.
  
  

W świecie dynamicznych zmian właścicielskich, pojawiają się regularnie ogłoszenia typu: „kupuję firmę z długami – tylko z wyłącznością negocjacyjną”, „sprzedam zadłużoną spółkę – oferta ważna tylko z no shop clause”, „szukam prezesa – kontrakt wyłączny przez 90 dni z opcją objęcia udziałów”.