W obrocie gospodarczym, a w szczególności w relacjach finansowych i kontraktach kredytowych, coraz powszechniej spotyka się konstrukcje mające na celu ochronę wierzyciela przed pogorszeniem sytuacji prawno-majątkowej dłużnika. Jednym z najbardziej istotnych narzędzi kontraktowych tego typu jest klauzula zakazu ustanawiania zabezpieczeń, znana w praktyce międzynarodowej jako negative pledge clause.

W sensie prawnym, negative pledge to zobowiązanie dłużnika do nieustanawiania – bez uprzedniej zgody wierzyciela – jakichkolwiek zabezpieczeń rzeczowych (np. hipoteki, zastawu, przewłaszczenia na zabezpieczenie) na swoim majątku, które mogłyby uprzywilejować innych wierzycieli względem tego, który udzielił finansowania na warunkach niezabezpieczonych. Celem tej klauzuli jest zatem zachowanie równości wierzycieli oraz niedopuszczenie do rozwarstwienia w hierarchii zaspokajania roszczeń.

Z punktu widzenia restrukturyzacji zadłużenia, transakcji typu sprzedam zadłużoną spółkę lub przejęć przez inwestorów deklarujących: kupię firmę z długami, zrozumienie funkcjonowania i konsekwencji klauzul typu negative pledge ma fundamentalne znaczenie dla oceny ryzyka i skutecznego projektowania struktur prawno-finansowych.

II. Charakterystyka klauzuli negative pledge – definicja, źródła i cele

1. Definicja

Klauzula negative pledge to umowne zastrzeżenie zobowiązujące dłużnika do powstrzymania się od ustanawiania zabezpieczeń na majątku, które mogłyby uprzywilejować inne podmioty wobec wierzyciela. Jest to zobowiązanie o charakterze obligacyjnym, a nie rzeczowym – nie wpływa bezpośrednio na status majątku, lecz ogranicza swobodę kontraktową dłużnika.

2. Źródła

Negative pledge może być zawarta w:

• umowach kredytowych (bankowych i pozabankowych),
  
  
• umowach pożyczek prywatnych,
  
  
• dokumentacji emisji obligacji,
  
  
• umowach inwestorskich,
  
  
• kontraktach restrukturyzacyjnych.
  
  

Jej skuteczność zależy wyłącznie od treści umowy i skutków przewidzianych na wypadek jej naruszenia – najczęściej przyspieszenie spłaty, naliczenie kar, uprawnienie do wypowiedzenia umowy, wpis do rejestrów dłużników.

3. Cel klauzuli

• Zabezpieczenie pozycji wierzyciela niezabezpieczonego,
  
  
• Uniemożliwienie wyścigu do majątku dłużnika,
  
  
• Wymuszenie transparentności polityki majątkowej dłużnika,
  
  
• Zachowanie „czystości” bilansowej – atrakcyjnej dla przyszłych inwestorów.
  
  

III. Typologie i odmiany klauzuli negative pledge

W praktyce obrotu spotykamy różne warianty tej klauzuli, różniące się zakresem, warunkami dopuszczalności oraz konsekwencjami naruszenia:

1. Zakaz absolutny

Pełny zakaz ustanawiania jakichkolwiek zabezpieczeń na jakimkolwiek składniku majątku, bez względu na cel lub beneficjenta zabezpieczenia. Jest to najbardziej restrykcyjna wersja, preferowana przez banki inwestycyjne lub fundusze private debt.

2. Zakaz warunkowy (conditional negative pledge)

Zezwala na ustanowienie zabezpieczenia tylko za zgodą wierzyciela lub w sytuacjach określonych umową (np. dla potrzeb finansowania inwestycji o wartości nieprzekraczającej określonego progu, z obowiązkiem równoległego zabezpieczenia pierwotnego wierzyciela).

3. Zakaz relatywny (pari passu negative pledge)

Dopuszcza ustanowienie zabezpieczenia dla nowego wierzyciela tylko pod warunkiem równoczesnego objęcia takim samym zabezpieczeniem wierzyciela pierwotnego. Chroni zasadę równego traktowania (pari passu).

4. Zakaz jedynie dla określonych składników majątku

Klauzula ograniczona do wskazanych aktywów (np. nieruchomości, know-how, udziałów w spółkach zależnych).

IV. Konstrukcja prawna i praktyczne aspekty stosowania

1. Klauzula negative pledge jako zobowiązanie obligacyjne

Nie ustanawia ona ograniczenia rzeczowego (jak np. zakaz zbycia ujawniony w księdze wieczystej), lecz jest wiążąca tylko między stronami umowy. W przypadku jej naruszenia wierzyciel nie może żądać unieważnienia ustanowionego zabezpieczenia, ale może:

• wypowiedzieć umowę,
  
  
• żądać natychmiastowej spłaty,
  
  
• dochodzić odszkodowania,
  
  
• uruchomić inne sankcje umowne.
  
  

2. Ryzyko naruszenia i sposób ujawnienia

Największym zagrożeniem dla skuteczności negative pledge jest fakt, że potencjalni nowi wierzyciele nie mają dostępu do treści klauzuli. W niektórych jurysdykcjach istnieją systemy jej rejestracji publicznej – w Polsce niestety takich rozwiązań brak. Dlatego w przypadku chęci sprzedaży spółki (np. sprzedam zadłużoną spółkę), inwestorzy powinni w toku due diligence każdorazowo analizować umowy finansowe pod kątem takich zobowiązań.

V. Przykład praktyczny – klauzula negative pledge a transakcja refinansowania

Spółka BUDMASS Sp. z o.o. zaciągnęła w 2019 r. pożyczkę od inwestora prywatnego w wysokości 5 mln zł. Umowa zawierała klauzulę negative pledge w wersji absolutnej, bez dopuszczalnych wyjątków. W 2022 r. spółka próbowała refinansować zadłużenie przez bank komercyjny, który zażądał ustanowienia hipoteki na nieruchomości będącej siedzibą spółki.

Nowy wierzyciel nie został poinformowany o istnieniu klauzuli. Po dokonaniu wpisu hipoteki do księgi wieczystej, dotychczasowy pożyczkodawca wypowiedział umowę i zażądał natychmiastowej spłaty oraz odszkodowania z tytułu naruszenia postanowień kontraktu. Doszło do zatoru płatniczego i zarząd – pod presją wspólników – ogłosił: zmienię prezesa i przekształcę strukturę majątkową, by przywrócić zgodność umowną.

VI. Negative pledge a transakcje typu distressed i procesy oddłużeniowe

W transakcjach obejmujących przedsiębiorstwa zadłużone, obecność klauzuli zakazu ustanawiania zabezpieczeń może:

• uniemożliwić zabezpieczenie nowego finansowania (np. pożyczka dla zadłużonej firmy wymagać będzie zgody dotychczasowego wierzyciela),
  
  
• utrudnić sprzedaż udziałów lub aktywów (sprzedam zadłużoną spółkę z ograniczeniami w hipotece),
  
  
• obniżyć wartość rynkową przedsiębiorstwa z powodu braku elastyczności bilansowej.
  
  

Z drugiej strony, w sytuacji gdy inwestor deklaruje kupię firmę z długami, możliwe jest wykorzystanie klauzuli negative pledge jako punktu negocjacyjnego: można zaproponować spłatę istniejącego zobowiązania pod warunkiem zniesienia ograniczeń w przyszłym finansowaniu.

VII. Rekomendacje dla zarządów i inwestorów

1. Weryfikacja umów kredytowych i inwestorskich pod kątem obecności klauzul negative pledge.
   
   
2. Wprowadzenie rejestru ograniczeń majątkowych w ramach corporate governance.
   
   
3. Unikanie wielowarstwowego zadłużania bez zgody wierzycieli – ryzyko kumulacji sankcji.
   
   
4. Stosowanie jasnych klauzul wyłączeń – np. możliwość ustanowienia zabezpieczeń do określonej wartości lub w przypadku refinansowania.
   
   
5. Uwzględnianie klauzul w procesach M&A – ich niedostrzeżenie może doprowadzić do odpowiedzialności odszkodowawczej zarządu.
   
   

VIII. Podsumowanie – klauzula negative pledge jako instrument kontroli i ograniczenia ryzyka

Negative pledge to jedno z najpotężniejszych narzędzi kontraktowych wierzyciela, służące zabezpieczeniu pozycji w relacji obligacyjnej bez konieczności sięgania po tradycyjne zabezpieczenia rzeczowe. Jej obecność może stanowić zarówno tarczę ochronną, jak i pułapkę transakcyjną – zwłaszcza dla podmiotów planujących dokonać sprzedaży zadłużonej spółki, przejęcia podmiotu objętego umowami finansowymi (kupię firmę z długami), czy też przeprowadzenia emisji obligacji zabezpieczonych.

Umiejętne zarządzanie takimi klauzulami – ich identyfikacja, renegocjacja, czasowe zawieszanie (waivery), a także wykorzystywanie jako narzędzia strategicznego w procesach restrukturyzacyjnych – stanowi wyróżnik profesjonalnych zespołów zarządczych i inwestorskich. Często pierwszym krokiem w takich działaniach jest decyzja: szukam prezesa z doświadczeniem w zarządzaniu kowenantami i restrykcjami finansowymi.