Majętność niewykryta, rozumiana jako świadome ukrywanie składników majątku przed wierzycielami, organami egzekucyjnymi, syndykiem, zarządcą lub sądem restrukturyzacyjnym, stanowi jedno z najtrudniejszych zagadnień praktycznych w dziedzinie oddłużania firm i egzekwowania roszczeń. W dobie powszechnej cyfryzacji i globalizacji przepływów kapitałowych, ukrywanie aktywów przybiera coraz bardziej wyrafinowane formy – zarówno w płaszczyźnie technicznej, jak i prawnej.

Problem ten występuje najczęściej w sytuacjach, gdy dłużnik deklaruje brak środków na spłatę zobowiązań, mimo że – według obiektywnych przesłanek – powinien posiadać aktywa umożliwiające przynajmniej częściowe zaspokojenie roszczeń. W praktyce często dotyczy to podmiotów objętych postępowaniami typu:
✅ sprzedam zadłużoną spółkę z majątkiem operacyjnym,
✅ kupię firmę z długami i ukrytą infrastrukturą,
✅ szukam prezesa do spółki z niepełnym bilansem,
lub przypadków, w których inwestor rozważa udzielenie pożyczki dla zadłużonej firmy, lecz nie znajduje pokrycia w jawnych aktywach przedsiębiorstwa.

2. Pojęcie majętności niewykrytej – ujęcie materialne i formalne

Termin „majętność niewykryta” nie posiada jednolitej definicji ustawowej, jednak w doktrynie oraz praktyce sądowej odnosi się do:

• aktywów należących formalnie do osoby trzeciej, lecz kontrolowanych przez dłużnika,
  
  
• składników majątku celowo pominiętych w sprawozdaniach, wykazach, oświadczeniach majątkowych,
  
  
• aktywów ukrytych w ramach struktur zagranicznych lub podmiotów powiązanych,
  
  
• rzeczy, praw i roszczeń nieobjętych postępowaniem upadłościowym lub egzekucyjnym wskutek braku wiedzy organów egzekwujących o ich istnieniu.
  
  

W praktyce mowa tu najczęściej o:

• nieruchomościach przepisanych na członków rodziny (np. przed upadłością),
  
  
• pojazdach i maszynach oddanych w bezpłatne użytkowanie,
  
  
• firmach powiązanych, które wykonują działalność operacyjną w imieniu dłużnika,
  
  
• kontach bankowych w jurysdykcjach o podwyższonym reżimie tajemnicy bankowej,
  
  
• wierzytelnościach scedowanych pozornie lub pod warunkiem, który nigdy nie zostanie spełniony.
  
  

3. Motywacje i mechanizmy ukrywania majątku

Podmioty zadłużone decydują się na ukrywanie aktywów w celu:

• uniknięcia egzekucji komorniczej,
  
  
• obniżenia potencjalnych rat układowych w restrukturyzacji,
  
  
• zmylenia inwestorów analizujących dane spółki przed przejęciem,
  
  
• zabezpieczenia prywatnych interesów właścicieli przed upadłością spółki,
  
  
• uniknięcia odpowiedzialności majątkowej zarządu na podstawie art. 299 k.s.h.
  
  

Mechanizmy ukrywania aktywów bywają coraz bardziej wysublimowane. Wystarczy wymienić:

• fikcyjne darowizny (np. majątku trwałego na członka rodziny),
  
  
• pozorne cesje wierzytelności do „słupa” (spółka, która nie prowadzi działalności),
  
  
• holdingi zagraniczne bez rzeczywistej substancji ekonomicznej,
  
  
• wynajmowanie własnego mienia na rzecz spółki za symboliczne kwoty,
  
  
• wyprowadzanie środków pieniężnych przez zaniżone faktury lub „zwroty zaliczek”.
  
  

4. Instrumenty prawne służące ujawnieniu majętności niewykrytej

W polskim porządku prawnym istnieje szereg środków prawnych umożliwiających dochodzenie informacji o majątku ukrytym lub jego odzyskiwanie:

a) Skarga pauliańska (art. 527 i n. k.c.)

Pozwala na uznanie za bezskuteczne względem wierzyciela czynności prawnych dokonanych przez dłużnika z pokrzywdzeniem jego praw – np. sprzedaż nieruchomości lub darowizna.

b) Przesłuchanie dłużnika przed sądem lub komornikiem (art. 801¹ k.p.c.)

Umożliwia zobowiązanie dłużnika do złożenia wykazu majątku pod rygorem odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych zeznań.

c) Środki nadzoru syndyka i zarządcy

W toku postępowań insolwencyjnych zarządca lub syndyk może badać przepływy finansowe, powiązania osobowe i majątkowe, a także cofnąć czynności prawne w trybie art. 134–135 Prawa upadłościowego.

d) Zgłoszenia do prokuratury – przestępstwo z art. 300 k.k.

Karalne jest udaremnianie lub uszczuplanie zaspokojenia wierzyciela, w tym przez ukrywanie składników majątku, przekazanie ich osobie trzeciej lub zniszczenie.

5. Przykład praktyczny – ukrycie aktywów przed inwestorem

Spółka Gamma-Tech Sp. z o.o., działająca w branży elektronicznej, ogłosiła, że rozważa opcję: „sprzedam zadłużoną spółkę z licencjami i patentami”. Inwestor przeprowadzający due diligence odkrył, że kluczowy majątek spółki – m.in. marka zarejestrowana w EUIPO, laboratorium prototypowe oraz flota pojazdów – zostały formalnie przeniesione do innej spółki zarejestrowanej na Cyprze, której właścicielem był brat członka zarządu.

Zarówno transfer, jak i umowy najmu zwrotnego zostały przeprowadzone na warunkach rynkowo nieuzasadnionych. W efekcie inwestor odstąpił od transakcji, a wierzyciele rozpoczęli działania prawne zmierzające do podważenia tych czynności – w tym skargę pauliańską i wniosek o zabezpieczenie w postaci zajęcia wynagrodzenia członków zarządu.

6. Ukrywanie majątku a odpowiedzialność zarządu

Jeżeli członek zarządu, działając z zamiarem pokrzywdzenia wierzycieli, doprowadzi do wyzbycia się majątku przez spółkę lub świadomie zataja jego istnienie, może ponosić:

• odpowiedzialność cywilną – za szkodę wyrządzoną spółce lub wierzycielowi (art. 293 k.s.h., art. 415 k.c.),
  
  
• odpowiedzialność osobistą za długi spółki (art. 299 k.s.h.),
  
  
• odpowiedzialność karną – za przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu, w tym z art. 300, 301, 296 k.k.
  
  

Z tego względu częstą praktyką jest zmiana zarządu w spółce zadłużonej – ogłoszenia typu „zmienię prezesa i uporządkuję strukturę majątkową” mają na celu zerwanie z potencjalną odpowiedzialnością poprzedniego zarządu oraz odbudowę wiarygodności w oczach wierzycieli i inwestorów.

7. Majętność niewykryta a restrukturyzacja i układ

W postępowaniach restrukturyzacyjnych ujawnienie pełnego majątku ma fundamentalne znaczenie dla:

• prawidłowego sporządzenia planu restrukturyzacyjnego,
  
  
• zaproponowania realnych warunków układu,
  
  
• zbudowania zaufania wierzycieli do dłużnika.
  
  

Ukrycie aktywów w toku postępowania może skutkować uchyleniem układu (na podstawie art. 173 ust. 1 pkt 3 Prawa restrukturyzacyjnego) lub odmową zatwierdzenia układu przez sąd. Ponadto syndyk może wystąpić do sądu o pozbawienie dłużnika prawa prowadzenia działalności gospodarczej, a nawet o zakaz pełnienia funkcji w organach spółek.

8. Znaczenie transparentności majątkowej dla inwestorów i pożyczkodawców

W transakcjach typu distressed M&A, inwestorzy szukający okazji „kupię firmę z długami i niewykorzystanym potencjałem” lub rozważający udzielenie pożyczki dla zadłużonej firmy, kładą szczególny nacisk na rzetelność danych majątkowych. Dlatego też procesy weryfikacji obejmują:

• analizę ksiąg rachunkowych i operacji bankowych,
  
  
• badanie umów najmu, leasingu, factoringu, cesji,
  
  
• wywiad gospodarczy z wykorzystaniem baz danych (KRS, EKW, MSiG, CRBR),
  
  
• weryfikację powiązań osobowych i kapitałowych (grupy powiązań),
  
  
• analizę zmian w składzie majątku historycznie – zwłaszcza w okresach poprzedzających zadłużenie.
  
  

W efekcie tylko spółki o pełnej przejrzystości mogą liczyć na pozytywną decyzję inwestycyjną lub finansową.

Ukrywanie majątku, jakkolwiek powszechne w praktyce zadłużonych podmiotów, nie tylko naraża osoby odpowiedzialne na odpowiedzialność cywilną i karną, lecz w praktyce niszczy szansę na realną restrukturyzację, pozyskanie inwestora lub bezpieczną transakcję typu:
✅ sprzedam zadłużoną spółkę z możliwością spłaty układu,
✅ kupię firmę z długami, ale bez ukrytych ryzyk prawnych,
✅ zmienię prezesa i uporządkuję relacje właścicielskie,
✅ udzielę pożyczki dla zadłużonej firmy po lustracji majątku.

Dla wierzycieli, syndyków, funduszy inwestycyjnych oraz profesjonalnych doradców, wykrycie „majętności niewykrytej” może stanowić różnicę pomiędzy całkowitą stratą a odzyskaniem znacznej części środków.