Liability management, czyli zarządzanie zobowiązaniami, to zbiorcze określenie szeregu działań prawno-finansowych podejmowanych przez przedsiębiorstwo, mających na celu kontrolę, optymalizację, a niejednokrotnie także redefinicję struktury jego zadłużenia. W praktyce operacyjnej oraz w kontekście prawnym oznacza to przeprowadzanie czynności takich jak refinansowanie, konwersja zadłużenia, zmiana warunków spłaty, konsolidacja długu lub częściowe umorzenie – wszystko w celu zachowania płynności, uniknięcia stanu niewypłacalności lub przygotowania gruntu pod transakcję kapitałową.

Zarządzanie zobowiązaniami odgrywa kluczową rolę w modelach naprawczych stosowanych przez profesjonalne podmioty zajmujące się oddłużaniem firm, restrukturyzacją korporacyjną oraz przygotowywaniem spółek do procesów takich jak: sprzedam zadłużoną spółkę, kupię firmę z długami, czy też reorganizację zarządu (zmienię prezesa, szukam prezesa z kompetencjami naprawczymi). Coraz częściej mechanizmy liability management są także stosowane jako warunek uzyskania dalszego finansowania, w tym w formie kapitału dłużnego – np. pożyczka dla zadłużonej firmy.

1. Pojęcie liability management – zakres i podstawy prawne

Termin „liability management” ma charakter interdyscyplinarny – łączy w sobie elementy prawa cywilnego (w szczególności zobowiązań), handlowego, restrukturyzacyjnego, a także finansów i rachunkowości przedsiębiorstw. Obejmuje zarówno działania podejmowane wewnętrznie (przez zarząd i służby księgowe), jak i procesy zewnętrzne, realizowane z udziałem wierzycieli, inwestorów, instytucji finansowych czy doradców restrukturyzacyjnych.

Z punktu widzenia prawa polskiego, podstawę prawną działań z zakresu zarządzania zobowiązaniami stanowią przede wszystkim:

• Kodeks cywilny, w szczególności przepisy o zmianie treści zobowiązania (nowacja – art. 506 k.c.), przelewie wierzytelności (art. 509 i n. k.c.), zwłoce (art. 476 k.c.), potrąceniu (art. 498 k.c.),
  
  
• Prawo restrukturyzacyjne, w zakresie propozycji układowych, konwersji długu, układów częściowych, zmiany zabezpieczeń, możliwości umorzenia należności,
  
  
• Prawo upadłościowe, jeśli zarządzanie długiem odbywa się w otoczeniu stanu niewypłacalności,
  
  
• Kodeks spółek handlowych, w szczególności w zakresie odpowiedzialności zarządu oraz konieczności podejmowania działań naprawczych w sytuacjach zagrożenia utratą kapitału własnego (art. 233 k.s.h. dla sp. z o.o., art. 397 k.s.h. dla S.A.).
  
  

2. Cele zarządzania zobowiązaniami – prewencja, optymalizacja, ratunek

Liability management pełni zróżnicowane funkcje w zależności od fazy życia przedsiębiorstwa, jego kondycji finansowej i otoczenia rynkowego. Do podstawowych celów należą:

• przedłużenie terminów płatności (tzw. roll-over) – w celu uzyskania czasu na reorganizację operacyjną,
  
  
• obniżenie kosztów obsługi zadłużenia poprzez renegocjację warunków oprocentowania lub zamianę długu na instrumenty niżej oprocentowane,
  
  
• zmiana struktury zadłużenia – np. zastąpienie zobowiązań krótkoterminowych finansowaniem długoterminowym lub leasingiem,
  
  
• konwersja zadłużenia na kapitał (debt-to-equity swap) – często jako warunek wejścia inwestora lub uzyskania dalszego wsparcia,
  
  
• restrukturyzacja wierzytelności masowych – np. wobec kontrahentów, dostawców, leasingodawców,
  
  
• przygotowanie spółki do transakcji sprzedaży lub przejęcia, czyli realizacja strategii sprzedam zadłużoną spółkę z ustabilizowaną strukturą długu.
  
  

W przypadku inwestorów szukających okazji na rynku distressed assets, właściwie przeprowadzone zarządzanie zobowiązaniami pozwala na urealnienie wartości przedsiębiorstwa i realizację strategii typu kupię firmę z długami z potencjałem operacyjnym.

3. Narzędzia zarządzania zobowiązaniami – katalog metod

W praktyce działań oddłużeniowych wykorzystywane są różnorodne narzędzia dostosowane do charakteru i struktury zadłużenia:

a) Refinansowanie (refinancing)

Zamiana istniejącego długu na nowy, często na lepszych warunkach (dłuższy termin, niższe oprocentowanie, inne zabezpieczenia). Refinansowanie może odbywać się poprzez instytucje finansowe lub prywatnych pożyczkodawców (np. pożyczka dla zadłużonej firmy z branży przemysłowej).

b) Zamiana długu na udziały

Najczęściej spotykana w postępowaniach układowych lub inwestycyjnych. Pozwala na pozbycie się zadłużenia bez odpływu gotówki, przy jednoczesnym przejęciu kontroli przez wierzycieli. Może być związana z działaniami typu zmienię prezesa w ramach zmiany właścicielskiej.

c) Wykup własnych zobowiązań (debt repurchase)

Spółka odkupuje swoje zobowiązania po cenie niższej niż nominalna. Wymaga nadwyżek finansowych lub finansowania pomostowego.

d) Standstill agreements

Porozumienia zawarte z wierzycielami o wstrzymaniu się z egzekucją roszczeń na określony czas. Stosowane często w fazie przygotowawczej restrukturyzacji.

e) Pakietowe porozumienia z wierzycielami (composition agreement)

Nieformalne, pozasądowe porozumienia z grupą wierzycieli, pozwalające na restrukturyzację bez wchodzenia w formalne postępowanie restrukturyzacyjne.

4. Odpowiedzialność zarządu w zakresie niewłaściwego zarządzania zobowiązaniami

Zarząd spółki zobowiązany jest do prowadzenia spraw przedsiębiorstwa z zachowaniem należytej staranności (art. 293 §1 k.s.h.). Zaniedbanie w zakresie zarządzania zobowiązaniami może prowadzić do:

• osobistej odpowiedzialności za zobowiązania spółki (np. art. 299 k.s.h. dla sp. z o.o.),
  
  
• sankcji karnoskarbowych w przypadku uchylania się od obowiązków sprawozdawczych,
  
  
• odpowiedzialności za opóźnienie w złożeniu wniosku o upadłość, co może skutkować zarzutem doprowadzenia do pogłębienia stanu niewypłacalności.
  
  

W takich sytuacjach inwestorzy poszukujący celów akwizycyjnych często warunkują swoje zaangażowanie zmianą kadry kierowniczej (szukam prezesa z doświadczeniem w zarządzaniu kryzysem), traktując to jako nieodzowny etap planu naprawczego.

5. Przykład praktyczny: zarządzanie zobowiązaniami spółki „FermentoChem”

Spółka „FermentoChem” zajmująca się przetwórstwem spożywczym, wskutek wzrostu cen surowców i kosztów energii, utraciła płynność i zaczęła zalegać z płatnościami wobec głównych dostawców i banków.

Współpracujący z nią doradca restrukturyzacyjny wdrożył program liability management obejmujący:

• podpisanie standstill agreement z bankiem kredytującym linie produkcyjne,
  
  
• uzyskanie pożyczki dla zadłużonej firmy w kwocie 4,2 mln zł na spłatę strategicznych wierzycieli,
  
  
• przekształcenie części zobowiązań dostawców w udziały w spółce (co wymagało zmiany prezesa na menedżera wskazanego przez nowego inwestora),
  
  
• uproszczenie struktury zadłużenia przez konsolidację pożyczek w jeden pakiet kredytowy.
  
  

Efektem było przywrócenie płynności, odbudowa zdolności operacyjnej i rozpoczęcie procesu kontrolowanej sprzedaży przedsiębiorstwa (sprzedam zadłużoną spółkę z ustabilizowanym bilansem).

6. Liability management w kontekście przygotowania do transakcji kapitałowej

W transakcjach typu distressed M&A lub sprzedaży kontrolnych pakietów udziałów w spółkach z problemami finansowymi, odpowiednio przeprowadzone zarządzanie zobowiązaniami pełni funkcję:

• narzędzia zwiększającego wartość transakcyjną – poprzez zmniejszenie ryzyka ukrytego długu,
  
  
• zabezpieczenia interesów inwestora – umożliwiającego precyzyjne oszacowanie potencjalnych zobowiązań warunkowych,
  
  
• warunku wejścia inwestora – w tym poprzez uzgodnienie zmian w organach (np. zmienię prezesa na osobę wskazaną przez fundusz inwestycyjny),
  
  
• etapu przygotowawczego do due diligence – poprzez uporządkowanie dokumentacji zobowiązaniowej, weryfikację sald i harmonogramów spłat.
  
  

Zarządzanie zobowiązaniami, o ile prowadzone w sposób systemowy, transparentny i strategiczny, stanowi podstawę skutecznego procesu oddłużeniowego. Może ono przyjąć zarówno formę pozasądowych działań wewnętrznych, jak i sformalizowanych procesów opartych na Prawie restrukturyzacyjnym.

W realiach gospodarki wysokiej zmienności i nieprzewidywalnych kosztów operacyjnych, liability management powinno być traktowane nie jako jednorazowa operacja, ale jako ciągły proces nadzoru i kontroli ryzyka zadłużenia, którego wdrożenie – także przy wsparciu inwestora deklarującego np. kupię firmę z długami, szukam prezesa z doświadczeniem w restrukturyzacji – może zadecydować o przetrwaniu lub upadku przedsiębiorstwa.