W polskim systemie prawnym pojęcie jednostki dominującej oraz spółki zależnej znajduje swoje umocowanie przede wszystkim w ustawie z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości (Dz.U. z 2023 r. poz. 120 z późn. zm.) oraz w przepisach ustawy z dnia 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych (Dz.U. z 2020 r. poz. 1526 ze zm., dalej: „k.s.h.”).

Zgodnie z art. 3 ust. 1 pkt 37 ustawy o rachunkowości, jednostka dominująca to jednostka posiadająca kontrolę nad inną jednostką, co może wynikać m.in. z bezpośredniego lub pośredniego posiadania większości głosów na zgromadzeniu wspólników, prawa do powoływania lub odwoływania większości członków zarządu lub rady nadzorczej, czy też wywierania dominującego wpływu w inny sposób.

Relacja między jednostką dominującą a zależną oparta jest więc na przesłance podporządkowania, która z jednej strony umożliwia realizację celów strategicznych grupy kapitałowej, ale z drugiej – generuje ryzyko przenoszenia zobowiązań i skutków niewypłacalności w dół i w górę struktury holdingowej.

2. Zasada autonomii podmiotowej a ryzyko przenikalności odpowiedzialności

Podstawową zasadą prawa handlowego jest autonomia osobowości prawnej – każda spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, niezależnie od tego, czy jest spółką dominującą, zależną czy samodzielną, ponosi odpowiedzialność wyłącznie za własne zobowiązania, a jej wspólnicy nie odpowiadają majątkiem osobistym (art. 151 § 4 k.s.h.).

Jednakże, w praktyce obrotu korporacyjnego – szczególnie w strukturach holdingowych – ta zasada bywa częściowo przełamywana. Dzieje się tak wówczas, gdy:

• spółka dominująca nadużywa swojej pozycji wobec spółki zależnej, doprowadzając do działań sprzecznych z interesem tej ostatniej;
  
  
• dojdzie do tzw. przebicia zasłony korporacyjnej (piercing the corporate veil);
  
  
• nastąpi wspólne prowadzenie spraw w sposób faktyczny przez zarząd jednostki dominującej.
  
  

W orzecznictwie i doktrynie wskazuje się, że odpowiedzialność jednostki dominującej może mieć zarówno charakter kontraktowy, jak i deliktowy, w zależności od przyjętego modelu ingerencji w funkcjonowanie spółki zależnej.

3. Przesłanki odpowiedzialności jednostki dominującej w świetle art. 7 k.s.h.

Zgodnie z art. 7 § 1 i § 2 k.s.h., jednostka dominująca, która wykorzystuje swój wpływ w sposób prowadzący do wyrządzenia szkody spółce zależnej, może ponosić odpowiedzialność wobec tej spółki, jej wierzycieli, a także wspólników mniejszościowych.

Warunkiem jest jednak wykazanie:

• istnienia stosunku dominacji,
  
  
• działania lub zaniechania prowadzącego do powstania szkody,
  
  
• związku przyczynowego między wpływem dominującym a szkodą,
  
  
• braku ekwiwalentnego świadczenia wzajemnego (np. rekompensaty ze strony jednostki dominującej).
  
  

Należy przy tym zauważyć, że w grupach kapitałowych niekiedy działania nakierowane na globalny interes grupy mogą być sprzeczne z partykularnym interesem spółki zależnej – i to właśnie w tych sytuacjach pojawia się największe ryzyko odpowiedzialności jednostki dominującej.

4. Odpowiedzialność wobec wierzycieli spółki zależnej

Ochrona wierzycieli spółek zależnych w relacji z jednostką dominującą może mieć charakter:

• bezpośredni – w przypadku uznania, że jednostka dominująca działała w złej wierze, wykorzystując strukturę zależności do pokrzywdzenia wierzycieli;
  
  
• pośredni – poprzez odpowiedzialność odszkodowawczą wobec spółki zależnej, która z kolei może zaspokajać roszczenia wierzycieli z uzyskanych odszkodowań;
  
  
• subsydiarny – w przypadku, gdy zarząd spółki zależnej podejmował działania na polecenie dominanta, które doprowadziły do niewypłacalności, co z kolei może skutkować odpowiedzialnością menedżerską (art. 299 k.s.h.).
  
  

W szczególnych sytuacjach może dojść również do prób obejścia przepisów ochronnych, co prowadzi inwestorów do analizowania nie tylko kondycji spółki, ale także relacji jej właścicieli. Stąd często padają pytania: „czy da się sprzedać zadłużoną spółkę zależną bez ryzyka dla dominującej?” albo „czy kupię firmę z długami, jeśli jej sytuacja jest uzależniona od decyzji dominanta?” – pytania te są zasadne i wymagają precyzyjnych analiz prawnych.

5. Restrukturyzacja grupy kapitałowej – rola jednostki dominującej

Jednostka dominująca pełni kluczową rolę w procesach restrukturyzacyjnych prowadzonych w obrębie grupy kapitałowej. Może ona:

• pełnić funkcję inicjatora postępowań układowych lub sanacyjnych,
  
  
• gwarantować finansowanie postępowania lub planu restrukturyzacyjnego,
  
  
• proponować zmianę kadry zarządzającej („zmienię prezesa w spółce zależnej, aby odzyskać zaufanie rynkowe”),
  
  
• oferować zabezpieczenia na swoim majątku jako wsparcie układu.
  
  

W orzecznictwie dopuszcza się również sytuację, w której jednostka dominująca występuje jako inwestor nabywający aktywa zadłużonej spółki zależnej po przeprowadzeniu postępowania pre-pack (przygotowana likwidacja). W takich przypadkach, mimo że dochodzi do „przejścia” firmy, rzeczywista kontrola nad majątkiem pozostaje w grupie.

6. Przykład praktyczny

Grupa kapitałowa „ALTENA Holding” z siedzibą w Poznaniu kontroluje sześć spółek zależnych, w tym „ALTENA Transport” sp. z o.o., która w wyniku wzrostu kosztów leasingów i utraty kontraktów znalazła się na skraju niewypłacalności. Spółka zależna wykazała 5 mln zł zobowiązań handlowych oraz 1,3 mln zł zaległości wobec ZUS i US.

Jednostka dominująca zdecydowała o czasowym zawieszeniu zobowiązań wewnątrzgrupowych i pokryciu kosztów postępowania restrukturyzacyjnego spółki zależnej. Dodatkowo wyraziła zgodę na zmianę zarządu – nowy prezes, powołany w trybie nadzwyczajnym, rozpoczął intensywne negocjacje z wierzycielami, przedstawiając plan układowy z finansowaniem pomostowym zapewnionym przez dominanta.

W międzyczasie inwestor branżowy, analizując sytuację spółki zależnej, wystosował zapytanie: „czy możliwa jest transakcja typu kupię firmę z długami, o ile jednostka dominująca udzieli gwarancji kontynuacji operacyjnej”. Po uzyskaniu zgody zarządu dominanta, inwestor przystąpił do rozmów o przejęciu 100% udziałów w spółce zależnej, z klauzulą nieprzenoszenia historycznego zadłużenia.

7. Rekomendacje praktyczne

Dla zabezpieczenia interesów zarówno jednostki dominującej, jak i spółek zależnych oraz ich wierzycieli, rekomenduje się:

• dokumentowanie wszelkich decyzji dominanta wpływających na spółki zależne w formie pisemnych uchwał lub porozumień,
  
  
• przeprowadzanie regularnych audytów wewnętrznych z oceną wpływu dominacji na kondycję finansową jednostek zależnych,
  
  
• unikanie instrumentalnego wykorzystywania dominacji do transferu ryzyka i kosztów,
  
  
• przygotowanie formalnych procedur dotyczących wyrażania zgód na transakcje istotne dla spółek zależnych (np. sprzedaż zadłużonych aktywów, restrukturyzacja zadłużenia, zmiana zarządu),
  
  
• przejrzystość struktury właścicielskiej i decyzyjnej w dokumentach udostępnianych inwestorom (w tym w procesach typu „jak sprzedać zadłużoną spółkę”).
  
  

Odpowiedzialność jednostki dominującej za zadłużone spółki zależne stanowi złożony problem prawny, wymagający wyważenia autonomii korporacyjnej z zasadą sprawiedliwości kontraktowej i ochrony wierzycieli. Choć przepisy prawa handlowego zakładają odrębność majątkową i formalną każdej spółki, praktyka pokazuje, że działania dominanta mające wpływ na sytuację zależnej jednostki mogą prowadzić do przenikania odpowiedzialności – zarówno w płaszczyźnie cywilnoprawnej, jak i publicznoprawnej.

W realiach restrukturyzacyjnych i transakcyjnych, coraz częściej pojawiają się pytania o granice tej odpowiedzialności, a także o warunki, na jakich możliwe jest przejęcie lub sprzedaż zadłużonych spółek zależnych. Stąd rosnące zainteresowanie scenariuszami inwestycyjnymi typu „kupię firmę z długami”, czy też reorganizacyjnymi typu „zmienię prezesa, aby odzyskać sterowność operacyjną”. W każdym z tych przypadków kluczowe jest jednak rzetelne zrozumienie i zarządzanie relacjami korporacyjnymi wewnątrz grupy.