Holding, w sensie prawnym i organizacyjnym, oznacza zespół powiązanych ze sobą podmiotów gospodarczych, w którym jedna jednostka – zwana spółką dominującą – sprawuje trwały wpływ decyzyjny nad innymi jednostkami, tj. spółkami zależnymi, mimo że każda z nich zachowuje odrębną osobowość prawną. Struktura holdingowa może być oparta zarówno na powiązaniach kapitałowych, jak i na instrumentach umownych, organizacyjnych lub personalnych (np. wspólne zarządy, powiązania rodzinne, krzyżowe udziały).

Na gruncie prawa polskiego, zagadnienia holdingu regulowane są w sposób rozproszony, m.in. w:

• Kodeksie spółek handlowych (KSH),
  
  
• ustawie o ochronie konkurencji i konsumentów,
  
  
• przepisach podatkowych (m.in. Ordynacja podatkowa, CIT, VAT),
  
  
• ustawie Prawo upadłościowe oraz Prawo restrukturyzacyjne – w zakresie odpowiedzialności grup kapitałowych.
  
  

Od 13 października 2022 r. obowiązują w Polsce znowelizowane przepisy KSH wprowadzające po raz pierwszy wprost regulowaną konstrukcję prawa holdingowego (grupy spółek, art. 21¹ i nast. KSH), stanowiącą istotne novum w krajowym systemie prawnym.

2. Modele holdingu – klasyfikacja organizacyjna i funkcjonalna

Holding może przybierać różnorodne formy organizacyjne, w zależności od przyjętej strategii gospodarczej i celów właścicielskich. Wśród podstawowych modeli wyróżnia się:

a) Holding kapitałowy (equity holding)

Najczęściej spotykana forma, oparta na posiadaniu przez spółkę dominującą większościowych pakietów udziałów lub akcji w spółkach zależnych. Pozwala na pełną kontrolę właścicielską i strategiczne zarządzanie grupą.

b) Holding kontraktowy (contractual holding)

Tworzony w oparciu o umowy kooperacyjne, wspólne przedsięwzięcia (joint venture), pakty wspólników lub umowy o zarządzanie. Mniejsza formalizacja, większa elastyczność, ale też mniejsza trwałość struktury.

c) Holding personalny (personnel holding)

Opiera się na powiązaniach osobowych – np. wspólnym składzie zarządów lub rad nadzorczych, często występujący w grupach rodzinnych lub przedsiębiorstwach prywatnych.

d) Holding funkcjonalny (branżowy, geograficzny, zadaniowy)

Zorganizowany wokół funkcji (np. produkcja, dystrybucja, logistyka) lub segmentów działalności (np. rynki zagraniczne). Ma na celu optymalizację procesów operacyjnych i kosztów.

Z punktu widzenia prawa, każdy holding może występować zarówno w formie jawnej (transparentna struktura, ujawnione powiązania), jak i niejawnej, co ma istotne znaczenie w kontekście odpowiedzialności i wykazywania stosunku dominacji w postępowaniach sądowych.

3. Odpowiedzialność w strukturach holdingowych

Zasadą ogólną jest, że każda spółka wchodząca w skład holdingu jest samodzielnym podmiotem prawa, posiadającym własny majątek, zarząd i odpowiedzialność cywilnoprawną oraz publicznoprawną. Niemniej jednak, w praktyce obrotu występuje zjawisko przenikania się sfer decyzyjnych, co może prowadzić do powstania odpowiedzialności:

a) Odpowiedzialność spółki dominującej za spółkę zależną

Na podstawie nowelizacji KSH (art. 21² §1), spółka dominująca odpowiada wobec spółki zależnej za szkodę wyrządzoną wykonaniem wiążącego polecenia, jeżeli nie nastąpiło pełne pokrycie szkody. Dodatkowo, odpowiedzialność może rozciągać się na członków organów spółek dominujących, którzy wydali polecenie.

b) Odpowiedzialność spółki zależnej za działania grupy

Spółka zależna ponosi odpowiedzialność za własne zobowiązania, ale w przypadku istnienia dowodów na działanie w interesie grupy kapitałowej w sposób sprzeczny z jej interesem indywidualnym, możliwe jest podważenie czynności prawnych jako pokrzywdzających wierzycieli.

c) Odpowiedzialność podatkowa i karno-skarbowa

Szczególne znaczenie ma solidarna odpowiedzialność podatkowa podmiotów powiązanych (np. w VAT), a także odpowiedzialność członków zarządów za zaległości publicznoprawne (art. 116 Ordynacji podatkowej), która może obejmować także członków zarządu spółki dominującej przy udowodnieniu faktycznego sprawstwa.

d) Odpowiedzialność cywilna deliktowa (actio de in rem verso)

W określonych sytuacjach możliwe jest dochodzenie odpowiedzialności spółki dominującej za bezpodstawne wzbogacenie, jeśli przejęła korzyść z majątku spółki zależnej kosztem jej wierzycieli lub akcjonariuszy mniejszościowych.

4. Holding jako narzędzie oddłużania i restrukturyzacji

Struktura holdingowa, przy właściwym zaprojektowaniu, może stanowić wydajne narzędzie w zarządzaniu zadłużeniem, restrukturyzacji majątkowej i odpowiedzialności oraz zapewniać elastyczność w operacjach optymalizacyjnych. W szczególności holding może zostać wykorzystany w celu:

• przenoszenia aktywów do spółek czystych (clean entities) celem ochrony ich przed egzekucją,
  
  
• restrukturyzacji zadłużonego podmiotu poprzez jego separację z grupy i transfer odpowiedzialności operacyjnej,
  
  
• alokacji funkcji finansowej do wyspecjalizowanego podmiotu (tzw. cash-pooling),
  
  
• kontrolowanego wygaszenia działalności podmiotu obciążonego zobowiązaniami, bez wpływu na pozostałe jednostki grupy.
  
  

W tym kontekście, holding może być elementem szerszej strategii prawnej i korporacyjnej, której celem jest legalne, uporządkowane i skuteczne pozbycie się zadłużonej spółki, np. poprzez jej sprzedaż, wykup menedżerski, likwidację bez upadłości lub przejęcie przez fundusz inwestycyjny.

5. Przykład praktyczny – wykorzystanie holdingu w restrukturyzacji zadłużenia

Grupa kapitałowa działająca w sektorze budownictwa infrastrukturalnego składała się z pięciu spółek zależnych. Jedna z nich, odpowiedzialna za projekt realizowany z opóźnieniem, generowała straty i zadłużenie sięgające 19 mln zł, w tym zobowiązania wobec ZUS i dostawców.

Zarząd spółki dominującej postanowił:

• odseparować tę spółkę od wspólnego systemu finansowania grupy,
  
  
• zawrzeć z nią umowę o wystąpieniu z grupy spółek (na gruncie art. 21¹ §4 KSH),
  
  
• przeprowadzić postępowanie o zatwierdzenie układu (PZU),
  
  
• sprzedać spółkę inwestorowi zewnętrznemu wraz z pakietem zamówień publicznych i know-how.
  
  

W efekcie, grupa kapitałowa pozbyła się zadłużonej spółki w sposób zgodny z prawem, nie naruszając interesów wierzycieli i bez uszczerbku dla pozostałych jednostek grupy. Odpowiedzialność majątkowa spółki dominującej została ograniczona dzięki formalnemu wyjściu z relacji holdingowej i dokumentacji braku ingerencji w działania operacyjne spółki zależnej.

Struktura holdingowa, choć nierzadko postrzegana jako skomplikowana konstrukcja organizacyjna, może stanowić efektywne i zgodne z prawem narzędzie zarządzania ryzykiem, odpowiedzialnością i zadłużeniem w przedsiębiorstwach. Nowelizacja Kodeksu spółek handlowych wprowadzająca prawo holdingowe nadaje tym konstrukcjom jasne ramy i podnosi standard przejrzystości korporacyjnej.

Dla doradców restrukturyzacyjnych i właścicieli przedsiębiorstw złożonych, holding może być strategią integrującą różne narzędzia prawne – od separacji majątkowej, przez reorganizację operacyjną, po kontrolowane pozbycie się zadłużonej spółki w ramach struktur grupowych, przy jednoczesnym zachowaniu ciągłości działania całej grupy.