W dobie globalizacji i intensyfikacji transgranicznej działalności gospodarczej, różnorodność krajowych reżimów upadłościowych w państwach członkowskich Unii Europejskiej stanowi istotną barierę dla skutecznego zarządzania ryzykiem inwestycyjnym, restrukturyzacji transgranicznych grup kapitałowych, a także dochodzenia roszczeń wierzycieli ponad granicami jurysdykcji. Zróżnicowanie terminologii, procedur, zasad odpowiedzialności organów oraz skutków prawnych otwarcia postępowania niewypłacalnościowego przekłada się na asymetrię ochrony interesów uczestników obrotu, co stoi w sprzeczności z fundamentalnymi wartościami jednolitego rynku.

W tym kontekście, harmonizacja przepisów upadłościowych w UE jawi się nie jako wyraz unifikacji dla samej unifikacji, lecz jako narzędzie służące zapewnieniu efektywności, przewidywalności i uczciwości procesów upadłościowych i restrukturyzacyjnych w skali całej wspólnoty. Proces ten rozwija się etapowo i dotyczy zarówno sfery legislacyjnej, jak i instytucjonalnej, proceduralnej oraz praktycznej.

2. Geneza harmonizacji – od rozporządzenia 1346/2000 do rozporządzenia 2015/848

Pierwszym kompleksowym aktem unijnym regulującym postępowania niewypłacalnościowe o charakterze transgranicznym było rozporządzenie Rady (WE) nr 1346/2000 z dnia 29 maja 2000 r. w sprawie postępowania upadłościowego. Jego głównym celem było zapewnienie:

• wzajemnego uznawania postępowań upadłościowych w państwach członkowskich,
  
  
• określenia jurysdykcji właściwej do otwarcia postępowania,
  
  
• ustalenia prawa właściwego dla skutków postępowania wobec osób trzecich.
  
  

Rozporządzenie to jednak nie miało charakteru pełnej harmonizacji – dotyczyło wyłącznie międzynarodowego prawa prywatnego, nie ingerując w wewnętrzne regulacje państw członkowskich dotyczące materialnych przesłanek ogłoszenia upadłości, struktury postępowań czy katalogu zabezpieczeń.

Nową jakość przyniosło rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2015/848 z dnia 20 maja 2015 r., które weszło w życie 26 czerwca 2017 r. Wprowadziło ono wiele istotnych zmian:

• rozszerzenie zakresu stosowania o postępowania prewencyjne (restrukturyzacyjne),
  
  
• usystematyzowanie pojęcia COMI (Centre of Main Interests),
  
  
• wprowadzenie ram dla koordynacji upadłości grup kapitałowych,
  
  
• zwiększenie transparentności poprzez obowiązek publikacji w rejestrach elektronicznych.
  
  

Choć nadal pozostaje aktem o charakterze proceduralnym, stanowi fundament dalszych działań legislacyjnych zmierzających do materialnej harmonizacji przepisów upadłościowych.

3. Obszary harmonizacji – postulaty i inicjatywy legislacyjne

W odpowiedzi na potrzebę ujednolicenia przepisów dotyczących niewypłacalności, Komisja Europejska rozpoczęła szeroko zakrojone konsultacje, których efektem było m.in. przyjęcie w 2019 r. Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1023 w sprawie ram restrukturyzacji zapobiegawczej, umorzenia długów i zakazów prowadzenia działalności oraz środków zwiększających skuteczność postępowań.

Dyrektywa ta ustanawia minimalne standardy w zakresie:

• dostępu do wczesnych ram restrukturyzacyjnych (pre-insolvency frameworks),
  
  
• ochrony przed egzekucją w czasie trwania negocjacji układowych,
  
  
• udziału wierzycieli w głosowaniu nad planem restrukturyzacyjnym,
  
  
• ochrony finansowania pomostowego i nowych środków dostarczonych w toku postępowania,
  
  
• zasad umorzenia zobowiązań niewypłacalnych przedsiębiorców.
  
  

Dalsze działania Komisji skupiają się na:

• ujednoliceniu testu wypłacalności i przesłanek ogłoszenia upadłości,
  
  
• uproszczeniu postępowań wobec mikroprzedsiębiorstw,
  
  
• standaryzacji pozycji syndyków, nadzorców i zarządców,
  
  
• stworzeniu jednolitej europejskiej platformy restrukturyzacyjnej,
  
  
• koordynacji transgranicznej sprzedaży przedsiębiorstw w trudnej sytuacji (tzw. pre-pack sales).
  
  

4. Znaczenie harmonizacji dla przedsiębiorstw i wierzycieli

Harmonizacja przepisów upadłościowych na poziomie UE przynosi liczne korzyści dla uczestników obrotu gospodarczego:

• zwiększa pewność prawną – przedsiębiorcy operujący w wielu krajach UE mają większą przewidywalność co do konsekwencji prawnych niewypłacalności,
  
  
• zmniejsza koszty transakcyjne – ujednolicone procedury skracają czas dochodzenia roszczeń i ograniczają potrzebę korzystania z doradztwa w każdej jurysdykcji osobno,
  
  
• ułatwia inwestowanie – fundusze inwestycyjne i podmioty venture capital mogą skuteczniej zarządzać ryzykiem, wiedząc, jakie są zasady ochrony ich pozycji w razie niewypłacalności spółki portfelowej,
  
  
• sprzyja restrukturyzacji zamiast upadłości – jednolite, przejrzyste procedury układowe zwiększają szansę na uratowanie firmy i zachowanie miejsc pracy.
  
  

Jednocześnie harmonizacja może stanowić istotny czynnik zwiększający efektywność strategii właścicielskiej, w tym w kontekście decyzji o pozbyciu się zadłużonej spółki w sposób uporządkowany i zgodny z międzynarodowym standardem ochrony interesów wierzycieli.

5. Przykład praktyczny – transgraniczna sprzedaż spółki restrukturyzowanej

Holding IT z siedzibą w Luksemburgu, posiadający spółki zależne w Niemczech, Polsce i Czechach, popadł w trudności finansowe wskutek zerwania strategicznych kontraktów w sektorze publicznym. Spółka dominująca zainicjowała postępowanie restrukturyzacyjne w kraju COMI, którym była Polska (siedziba zarządu i główny ośrodek działalności).

Na podstawie przepisów rozporządzenia 2015/848 oraz dyrektywy 2019/1023, przygotowano plan restrukturyzacyjny obejmujący:

• układ częściowy z wierzycielami niemieckimi i czeskimi, oparty o zasady ram restrukturyzacyjnych UE,
  
  
• sprzedaż spółki zależnej jako going concern w formule pre-pack z zastosowaniem instytucji uznawanej w wielu jurysdykcjach,
  
  
• powołanie koordynatora grupy na podstawie przepisów rozporządzenia.
  
  

Dzięki skorzystaniu z harmonizowanych ram prawnych, transakcja została przeprowadzona w ciągu 6 miesięcy, z ograniczonym ryzykiem prawnym i podatkowym. Dla zarządu i właścicieli oznaczało to skuteczne pozbycie się zadłużonej spółki, bez konieczności ogłaszania upadłości i z zachowaniem ciągłości operacyjnej podmiotu.

6. Wyzwania i perspektywy dalszej harmonizacji

Pomimo znacznych postępów, proces harmonizacji przepisów upadłościowych w UE wciąż napotyka szereg wyzwań:

• zróżnicowane kultury prawne – państwa członkowskie mają różne podejścia do roli sądu, pozycji dłużnika i zakresu autonomii wierzycieli,
  
  
• problemy językowe i proceduralne – brak jednolitych formularzy, definicji i terminologii,
  
  
• ograniczona cyfryzacja – rejestry niewypłacalności wciąż funkcjonują w wielu państwach osobno, bez pełnej interoperacyjności,
  
  
• niedobór kadr specjalistycznych – brak jednolitego systemu licencjonowania doradców restrukturyzacyjnych w skali UE.
  
  

Mimo to, Komisja Europejska konsekwentnie rozwija politykę legislacyjną zmierzającą do pełnej integracji ram prawnych w zakresie niewypłacalności, co w przyszłości może doprowadzić do powstania wspólnego europejskiego kodeksu upadłościowego lub przynajmniej zharmonizowanych standardów minimalnych o mocy bezpośrednio obowiązującej.

Proces harmonizacji przepisów upadłościowych w Unii Europejskiej stanowi długofalowy projekt integracyjny, którego celem jest nie tylko zapewnienie efektywności postępowań niewypłacalnościowych, ale także zwiększenie zaufania do transgranicznych inwestycji, ograniczenie arbitrażu jurysdykcyjnego oraz stworzenie wspólnego europejskiego porządku gospodarczego opartego na uczciwości i przejrzystości.

Z perspektywy praktyki oddłużeniowej i zarządzania kryzysem finansowym w przedsiębiorstwach, harmonizacja ta ułatwia prowadzenie ponadnarodowych restrukturyzacji, sprzedaż zadłużonych spółek, a także przygotowanie planów naprawczych w oparciu o uznane w całej Unii mechanizmy.

Dla właścicieli i menedżerów firm zadłużonych, europejskie ramy prawne mogą zatem stanowić nie tylko barierę, lecz również szansę na ustrukturyzowane, kontrolowane i skuteczne pozbycie się zadłużonej spółki, bez konieczności jej likwidacji czy upadłości, a z zachowaniem potencjału gospodarczego i wartości dla inwestorów