Pojęcie COMI (Centre of Main Interests – główny ośrodek podstawowej działalności dłużnika) stanowi jedną z fundamentalnych kategorii prawa międzynarodowego prywatnego w kontekście transgranicznych postępowań upadłościowych i restrukturyzacyjnych. Jego istota sprowadza się do ustalenia, w którym państwie członkowskim Unii Europejskiej lub – szerzej – w jakiej jurysdykcji, powinno zostać prowadzone główne postępowanie upadłościowe, skuteczne erga omnes (wobec wszystkich wierzycieli, niezależnie od ich siedziby).

Instytucja COMI została wykształcona i usankcjonowana na gruncie rozporządzenia (UE) 2015/848 w sprawie postępowania upadłościowego, które zastąpiło wcześniejsze rozporządzenie 1346/2000. Wskazane rozporządzenie ma zastosowanie we wszystkich państwach członkowskich UE z wyjątkiem Danii, a jego celem jest zapewnienie jednolitości, przejrzystości i przewidywalności przy ustalaniu jurysdykcji do prowadzenia postępowania upadłościowego wobec przedsiębiorców działających transgranicznie.

2. COMI jako kryterium ustalenia jurysdykcji głównego postępowania

Zgodnie z art. 3 ust. 1 rozporządzenia 2015/848, sądy państwa członkowskiego, na którego terytorium znajduje się COMI dłużnika, posiadają wyłączną jurysdykcję do wszczęcia postępowania głównego. Tym samym, COMI pełni funkcję kluczowego kryterium jurysdykcyjnego, decydującego o tym, które państwo przejmie rolę centrum rozstrzygania sprawy upadłościowej o transgranicznym charakterze.

Ustalenie COMI ma zatem charakter decydujący zarówno dla merytorycznego przebiegu postępowania, jak i dla skuteczności jego rozstrzygnięć na terenie innych państw. Postępowanie główne może być uzupełnione postępowaniami wtórnymi (secondary proceedings) w innych państwach, w których dłużnik posiada oddziały, ale to właśnie COMI determinuje centralny ośrodek prawny.

3. Definicja COMI i jej wykładnia w orzecznictwie

Choć rozporządzenie 2015/848 nie zawiera definicji legalnej COMI, przyjmuje się, że centrum głównego interesu oznacza miejsce, w którym dłużnik na stałe zarządza swoimi interesami i które jest rozpoznawalne dla osób trzecich. W przypadku osób prawnych domniemuje się, że COMI znajduje się w miejscu siedziby statutowej (registered office), chyba że zostanie wykazane, iż rzeczywisty ośrodek zarządzania znajduje się gdzie indziej (tzw. rebuttable presumption).

Kryteria ustalania COMI obejmują m.in.:

• lokalizację rzeczywistego zarządu przedsiębiorstwa,
  
  
• miejsce, w którym prowadzona jest główna działalność operacyjna,
  
  
• siedzibę głównych kontrahentów,
  
  
• miejsce prowadzenia rachunkowości i bankowości,
  
  
• centrum podejmowania decyzji handlowych,
  
  
• miejsce, w którym dłużnik jest znany wierzycielom i interesariuszom.
  
  

W orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości UE, m.in. w sprawie Eurofood IFSC Ltd (C-341/04), zaakcentowano konieczność wykładni obiektywnej i rozpoznawalnej dla osób trzecich, co oznacza, że COMI nie może być fikcyjnie wykreowane przez dłużnika w sposób nieprzejrzysty lub sztuczny.

4. Praktyczne znaczenie COMI w oddłużaniu międzynarodowych struktur korporacyjnych

W praktyce gospodarczej pojęcie COMI ma ogromne znaczenie dla podmiotów działających w ramach grup kapitałowych, holdingów transgranicznych, spółek celowych (SPV) oraz wehikułów inwestycyjnych, które prowadzą działalność w kilku jurysdykcjach równolegle. W takich przypadkach ustalenie, gdzie faktycznie znajduje się COMI, może mieć bezpośredni wpływ na:

• zakres obowiązującego prawa upadłościowego,
  
  
• możliwość stosowania uproszczonych procedur restrukturyzacyjnych (np. pre-pack),
  
  
• ochronę przed egzekucją prowadzoną w innych krajach,
  
  
• zastosowanie instrumentów międzynarodowej współpracy sądowej,
  
  
• strategię oddłużenia lub restrukturyzacji grupy.
  
  

W szczególności, wybór jurysdykcji posiadającej efektywne mechanizmy ochrony dłużnika (np. system PZU w Polsce, system administration w Wielkiej Brytanii, czy Chapter 11 w USA) może stanowić element planu restrukturyzacyjnego nakierowanego na zachowanie wartości przedsiębiorstwa i uniknięcie upadłości likwidacyjnej.

5. COMI a planowana reorganizacja i „bankruptcy migration”

W praktyce doradczej coraz częściej spotyka się zjawisko tzw. bankruptcy migration, polegające na przeniesieniu COMI do innej jurysdykcji celem skorzystania z korzystniejszego reżimu prawnego. Działania takie, o ile są zgodne z zasadami przejrzystości i nie są pozorne, mogą stanowić legalny i uzasadniony środek reorganizacji zadłużonego przedsiębiorstwa.

Przeniesienie COMI wymaga:

• zmiany rzeczywistego ośrodka zarządzania (np. przez relokację kadry zarządczej),
  
  
• zmiany miejsca głównego prowadzenia działalności (np. adresu biura, rejestracji działalności gospodarczej),
  
  
• przekierowania komunikacji z kontrahentami i wierzycielami,
  
  
• dostosowania dokumentacji księgowej, podatkowej i korporacyjnej.
  
  

W efekcie, COMI może zostać ustalony w kraju, który umożliwia szybsze, bardziej elastyczne lub mniej kosztowne postępowanie restrukturyzacyjne – co z kolei może umożliwić właścicielom dłużnego podmiotu uporządkowane zakończenie działalności w jednej jurysdykcji i restrukturyzację lub sprzedaż w innej. Tym samym stanowi to praktyczny komponent strategii jak pozbyć się zadłużonej spółki z zachowaniem wartości jej aktywów oraz ochroną przed międzynarodowym dochodzeniem roszczeń.

6. Przykład praktyczny – COMI w reorganizacji grupy holdingowej

Międzynarodowa grupa działająca w branży fintech posiadała spółkę holdingową zarejestrowaną w Luksemburgu oraz spółki operacyjne w Polsce, Estonii i na Cyprze. W wyniku niepowodzenia ekspansji na rynek skandynawski, holding utracił płynność, a jego zobowiązania przekroczyły wartość kapitału obrotowego.

Zarząd, we współpracy z doradcami restrukturyzacyjnymi, zdecydował się na przeniesienie COMI do Polski, w której spółka posiadała największy wolumen operacji, większość kadry kierowniczej oraz lokalne biuro. Po sześciomiesięcznym okresie dokumentowania zmiany centrum działalności, spółka złożyła w Polsce wniosek o otwarcie postępowania o zatwierdzenie układu (PZU), co umożliwiło zawarcie porozumienia z wierzycielami i przeprowadzenie przejęcia przez inwestora branżowego, bez konieczności ogłaszania upadłości na poziomie holdingu.

Strategiczne wykorzystanie COMI jako narzędzia jurysdykcyjnego pozwoliło na kontrolowane oddłużenie kluczowego podmiotu i finalnie umożliwiło właścicielom pozbycie się zadłużonej spółki, z jednoczesnym utrzymaniem ciągłości działalności w rentownych segmentach rynku.

7. COMI w orzecznictwie i praktyce sądów polskich

Sądy polskie, mimo braku jednoznacznej definicji COMI w przepisach krajowych, wykazują coraz większą otwartość na stosowanie wykładni opartej na rozporządzeniu 2015/848 oraz na standardach wypracowanych przez TSUE. W postępowaniach z elementem transgranicznym, sądy oceniają m.in.:

• miejsce, z którego zarządza się spółką w sposób faktyczny,
  
  
• tożsamość kontrahentów i wierzycieli,
  
  
• kraj prowadzenia głównej księgowości i dokumentacji,
  
  
• rzeczywiste centrum operacyjne.
  
  

Warto jednak zaznaczyć, że próba sztucznego wykreowania COMI bez faktycznego poparcia w rzeczywistości gospodarczej może zostać zakwestionowana zarówno przez sąd, jak i przez wierzycieli, a postępowanie może zostać uznane za niezgodne z zasadami dobrej wiary (abuse of law).

Pojęcie COMI – głównego ośrodka podstawowych interesów dłużnika – stanowi jeden z najistotniejszych mechanizmów prawa transgranicznego w kontekście postępowań upadłościowych i restrukturyzacyjnych. Od jego prawidłowego ustalenia zależy nie tylko skuteczność prowadzonych postępowań, ale także zakres ochrony wierzycieli oraz realna możliwość uzdrowienia sytuacji zadłużonego przedsiębiorcy.

W warunkach dynamicznego obrotu gospodarczego, szczególnie w kontekście międzynarodowych grup kapitałowych, COMI może stać się nie tylko kategorią prawną, lecz również narzędziem strategicznym, umożliwiającym reorganizację, konsolidację aktywów, zawarcie porozumień z wierzycielami oraz – w określonych przypadkach – przemyślane i zgodne z prawem pozbycie się zadłużonej spółki, bez uciekania się do niekontrolowanej upadłości.