Futures (kontrakty terminowe) to jedna z najpopularniejszych form instrumentów pochodnych, stosowanych na szeroką skalę w rynkach finansowych i towarowych. Polegają one na zawarciu między dwiema stronami zobowiązania do kupna lub sprzedaży określonego aktywa (np. surowca, waluty, indeksu giełdowego) w ściśle wyznaczonym terminie w przyszłości, po cenie ustalonej w chwili zawarcia kontraktu. W niniejszym rozdziale poddamy analizie konstrukcję prawną i ekonomiczną futures, wskażemy ich znaczenie w zarządzaniu ryzykiem finansowym i omówimy przypadki, w których przedsiębiorstwa zmagające się z zadłużeniem mogą wykorzystywać te narzędzia do ochrony przed niekorzystnymi wahaniami cen. Nawiążemy także do bardziej złożonych sytuacji, w których pojawia się pytanie, jak pozbyć się zadłużonej spółki w sposób zgodny z przepisami, a zarazem uwzględniający realia rynku instrumentów terminowych.

1. Istota i regulacje kontraktów terminowych (futures)

1.1. Definicja i charakter

Kontrakt futures, z perspektywy dogmatyki prawniczej, jest umową, w której jedna strona zobowiązuje się nabyć określone dobro (lub ekwiwalent w postaci płatności pieniężnej), a druga strona – je sprzedać, w terminie i po cenie uprzednio uzgodnionej. Istotną cechą futures, odróżniającą je od forwardów, jest ich standaryzacja i obrót na zorganizowanych rynkach (giełdach lub platformach obrotu regulowanego). W rezultacie kontrakty futures zwykle mają ścisłe parametry, takie jak: nominał, rodzaj dostarczanego towaru bądź waluty, termin wygaśnięcia, metoda rozliczenia (rzeczywista dostawa bądź netting pieniężny).

1.2. Ramy prawne i nadzór

W Polsce zasady działania giełd i zawierania kontraktów futures wynikają głównie z przepisów ustawy o obrocie instrumentami finansowymi, aktów wykonawczych oraz regulaminów samych giełd (takich jak Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie). Odpowiedni nadzór sprawuje Komisja Nadzoru Finansowego (KNF), dbając o bezpieczeństwo obrotu i przejrzyste zasady rozliczeń. W wymiarze unijnym, do obrotu futures stosują się regulacje MiFID II, mające na celu ochronę uczestników rynku i zapewnienie uczciwych praktyk handlowych.

1.3. Funkcja i znaczenie w obrocie gospodarczym

Dla wielu przedsiębiorstw i instytucji finansowych futures stanowią kluczowe narzędzie zabezpieczania się (tzw. hedging) przed ryzykiem rynkowym, np. zmian kursu walut, surowców czy stóp procentowych. Producent rolny może zabezpieczyć się przed spadkiem ceny zboża, eksporter przed umocnieniem złotego względem euro, natomiast spółka energetyczna przed wzrostem ceny gazu. Jednocześnie futures są także atrakcyjne dla spekulantów i animatorów rynku, którzy szukają zysków w dynamicznych wahaniach notowań.

2. Konstrukcja i mechanizm działania futures

2.1. Standaryzacja kontraktu

W przeciwieństwie do umów forward (zawieranych zazwyczaj w relacjach dwustronnych, o swobodnie negocjowanych parametrach), kontrakty futures mają standaryzowaną wielkość, termin i przedmiot. Giełda ustala takie detale jak rozmiar jednej jednostki kontraktu (lot), minimalny krok cenowy czy datę wygaśnięcia (np. co kwartał). Dzięki temu rynek jest płynny i uczestnicy mogą w dowolnym momencie dokonywać transakcji kupna bądź sprzedaży kontraktów.

2.2. Rozliczenia margin i daily settlement

Futures wiążą się z obowiązkiem wpłaty depozytu zabezpieczającego (tzw. margin), obliczanego procentowo od wartości nominalnej kontraktu, co pozwala ograniczać ryzyko niewypłacalności. Ponadto funkcjonuje zasada codziennego rozliczenia strat i zysków (mark-to-market): po zakończeniu sesji giełdowej rachunki stron są korygowane zgodnie z bieżącym kursem settlement, co minimalizuje kumulację strat do terminu wygaśnięcia.

2.3. Rozliczenie końcowe

W dniu wygaśnięcia kontraktu (expiration) dochodzi do rozliczenia, które może mieć dwojaki charakter:

• Rozliczenie fizyczne (delivery): jedna strona faktycznie przekazuje towar (np. ropę naftową, zboże, metal), a druga płaci określoną cenę.
• Rozliczenie pieniężne (cash settlement): różnica między ceną ustaloną w umowie a ceną rynkową na wygaśnięcie jest przeliczana na sumę pieniężną, którą wypłaca się zwycięskiej stronie transakcji.

3. Zastosowanie futures w kontekście zadłużenia i restrukturyzacji

3.1. Hedging stóp procentowych czy walut

Przedsiębiorstwo, które ma zaciągnięty kredyt w walucie obcej lub opartej o zmienne oprocentowanie (np. WIBOR 3M), może za pomocą futures na stopy procentowe (np. WIBOR futures) częściowo ustabilizować koszt obsługi długu. Gdy rynek antycypuje wzrost stóp, kupowanie kontraktów zabezpieczających przed takim wzrostem ogranicza ryzyko narastania kosztów kredytowych.

3.2. Ochrona przy spadku popytu na produkty

Spółki działające w branżach wrażliwych na wahania cen surowców (np. metalurgia, rolnictwo) mogą doświadczyć trudności płynnościowych, gdy globalne ceny spadają. Futures oferują możliwość zawarcia kontraktu sprzedaży towaru po ustalonej z góry cenie, co zapewnia stabilne wpływy i chroni przed nagłym załamaniem kursu.

3.3. Wspomaganie procesów restrukturyzacyjnych

W sytuacjach, kiedy dług spółki staje się nadmierny, a spółka opracowuje plan naprawczy, wdrożenie polityki hedgingowej na surowce czy waluty może mieć istotny wpływ na stabilizację przepływów pieniężnych. Dzięki temu zarząd uzyskuje przewidywalność kosztów kluczowych dla produkcji, co ułatwia zawarcie układu z wierzycielami w postępowaniu restrukturyzacyjnym. Ponadto korzystanie z futures potrafi podnieść wiarygodność firmy w oczach banków, widzących w tym profesjonalne zarządzanie ryzykiem.

4. Ryzyka związane z używaniem futures

4.1. Polityka margin calls

Korzystanie z kontraktów terminowych wymaga ciągłego monitorowania rynku i utrzymywania odpowiedniej kwoty depozytu zabezpieczającego. Jeśli kurs pójdzie w niekorzystnym kierunku, giełda może wezwać do uzupełnienia margin. Brak reakcji prowadzi do zamknięcia pozycji przez dom maklerski i poniesienia dotkliwych strat. Zadłużona spółka, nieposiadająca płynnych środków, może nie sprostać takim wezwaniom.

4.2. Możliwość odwrotnego skutku

Niewłaściwie przeprowadzony hedging może przynieść więcej szkody niż pożytku, jeśli spółka zawarła kontrakty sprzeczne z jej faktyczną ekspozycją rynkową. Np. w branży surowcowej, gdy zarząd pomyli się w ocenie trendów cenowych, a cena towaru rośnie, spółka może stracić, gdy jest zabezpieczona przed rzekomym spadkiem. Dochodzi wtedy do niepożądanej eskalacji strat.

4.3. Spekulacyjny charakter

W realiach giełdowych futures bywają wykorzystywane głównie do spekulacji na krótkich wahaniach. Jeśli spółka w trudnej kondycji zaryzykuje taką taktykę, licząc na szybkie zyski, może narazić się na jeszcze większe problemy finansowe, jeżeli rynek pójdzie w przeciwną stronę.

5. Przykład praktyczny: eksporter mebli a kontrakty terminowe

5.1. Tło zdarzenia

„Polwood Sp. z o.o.”, producent mebli, znacząco zadłużony w walucie EUR, wyeksportował 80% swoich wyrobów na rynek Niemiec. Obawia się umocnienia polskiego złotego, co obniżyłoby przychody w złotych i utrudniłoby spłatę zobowiązań. Zarząd, nie chcąc popaść w kłopoty płynnościowe, zainicjował restrukturyzację wewnętrzną i jednocześnie zdecydował się na zabezpieczenie kursu walutowego.

5.2. Zastosowanie futures

Firma nabyła na giełdzie kontrakty futures na parę EUR/PLN, w liczbie odpowiadającej prognozowanej wielkości wpływów. Jeśli polski złoty się umocni, zyski z kontraktów terminowych pozwolą zrekompensować ubytek wynikający z mniej korzystnego przelicznika. Dzięki temu „Polwood” stabilizuje przepływy pieniężne i zwiększa szanse na terminowe regulowanie rat zadłużenia, a w konsekwencji unika konwulsji finansowych i potencjalnego bankructwa.

5.3. Rezultat

Choć spółka poniosła koszty depozytu zabezpieczającego i opłaty transakcyjne, to w obliczu rosnącej niepewności kursowej takie zabezpieczenie okazało się efektywnym narzędziem zapobiegania funkcjonalnej niewypłacalności i pomocą w negocjacjach z bankiem. W połączeniu z innymi działaniami restrukturyzacyjnymi „Polwood” wypracowała plan spłaty długów, przy zaufaniu wierzycieli, że ryzyko walutowe jest kontrolowane.

6. Znaczenie futures w kontekście prawnym i korporacyjnym

6.1. Odpowiedzialność członków zarządu

W spółkach kapitałowych członkowie zarządu mogą odpowiadać za szkody, jeśli podejmują nieprzemyślane operacje na instrumentach pochodnych, prowadzące do strat i pogorszenia kondycji finansowej. Dlatego umiejętne stosowanie futures wymaga stworzenia polityki zarządzania ryzykiem, aprobowanej przez radę nadzorczą.

6.2. Polityka compliance

Wejście w giełdowe kontrakty futures nakłada na przedsiębiorstwo obowiązek dostosowania się do wymogów informacyjnych i ewidencyjnych, narzuconych przez dom maklerski, giełdę i KNF. Należy też zapewnić zgodność z zasadą MiFID II, np. przeprowadzać testy adekwatności, by potwierdzić, że zarządzający rozumieją naturę ryzyka związanego z tymi instrumentami.

6.3. Rachunkowość zabezpieczeń

Spółki stosujące futures do zarządzania ryzykiem (a nie do spekulacji) mogą skorzystać z tzw. rachunkowości zabezpieczeń (hedge accounting), co wpływa na sposób prezentacji i rozliczenia strat/zysków w sprawozdaniach finansowych. Prawidłowe wdrożenie wymaga dopilnowania formalnych wymogów i prowadzenia dokumentacji potwierdzającej istnienie relacji zabezpieczającej.

7. Powiązanie z rozważaniem, jak pozbyć się zadłużonej spółki

7.1. Czy futures pomagają w sprzedaży zadłużonego bytu?

Futures same w sobie nie są metodą, jak pozbyć się zadłużonej spółki, lecz umiejętne wykorzystanie instrumentów pochodnych może zwiększyć wartość przedsiębiorstwa i ułatwić znalezienie inwestora. Uregulowanie ryzyka surowcowego, walutowego bądź stóp procentowych czyni spółkę bardziej stabilną w oczach potencjalnego nabywcy.

7.2. Redukcja negatywnych skutków w postępowaniu restrukturyzacyjnym

Jeśli spółka, która wdraża strategię oddłużenia, zaprezentuje wierzycielom plan, w którym kluczowe aspekty ryzyka rynkowego są objęte zabezpieczeniem przez futures, tym samym wzmacnia zaufanie wierzycieli, że spłata zobowiązań nie zostanie zagrożona przez gwałtowne wahania rynku.

7.3. Uwaga na przenoszenie długów

Kontrakty terminowe nie umożliwiają przeniesienia odpowiedzialności za istniejące długi na osobę trzecią. Mimo to, nierozważne wykorzystanie futures w fazie przed upadłością może skutkować oskarżeniami o preferowanie wybranych wierzycieli albo wyprowadzanie wartości. W razie narastającego zadłużenia, wszelkie kluczowe decyzje inwestycyjne, w tym dotyczące instrumentów pochodnych, muszą brać pod uwagę interes ogółu wierzycieli i przepisy dot. czynności krzywdzących wierzycieli (skarga pauliańska).

8. Zestawienie korzyści i zagrożeń

8.1. Korzyści

1. Ograniczenie ryzyka rynkowego – stabilizacja kosztów lub przychodów przy intensywnych wahaniach cen, kursów walut, stóp procentowych.
2. Poprawa wiarygodności – w oczach banków i kontrahentów spółka świadomie prowadząca hedging bywa postrzegana jako profesjonalnie zarządzana.
3. Lepsze warunki restrukturyzacji – dzięki przewidywalności przepływów finansowych zarząd może przedstawić wierzycielom wiarygodny plan naprawczy.
   
   

8.2. Zagrożenia

1. Ryzyko strat z tytułu depozytów zabezpieczających – jeżeli rynek pójdzie w kierunku odwrotnym do pozycji spółki, konieczne jest wnoszenie dodatkowego marginu.
2. Niewłaściwy dobór strategii – nieprawidłowe określenie wolumenu kontraktów lub błędna ocena ekspozycji rynkowej prowadzi do wzmocnienia wahań finansowych.
3. Potencjalny konflikt z wierzycielami – użycie kontraktów terminowych w sytuacji zagrożenia upadłością może rodzić wątpliwości co do priorytetów spłaty lub uzasadnionych interesów wierzycieli.
   
   

9. Rekomendacje i wnioski praktyczne

1. Precyzyjna polityka hedgingowa
   Spółka powinna wypracować dokument opisujący cele, limity ekspozycji i zasady akceptacji ryzyka rynkowego. Dzięki temu organy spółki (zarząd, rada nadzorcza) mają jasność co do zakresu i skali wykorzystywanych kontraktów terminowych.

2. Bieżący monitoring sytuacji rynkowej
   Zawarte kontrakty wymagają regularnej oceny, czy nie ma potrzeby modyfikacji lub zamknięcia pozycji. W dobie dynamicznie zmieniających się realiów gospodarczych nietrafione obstawienie kierunku kursu surowca czy waluty bywa dotkliwe.

3. Włączanie futures w plan restrukturyzacyjny
   Jeżeli firma przechodzi proces naprawczy, przedstawienie wiarygodnej strategii zabezpieczania ryzyka rynkowego może wzmocnić argumenty wobec wierzycieli, że spółka ma realną szansę na powrót do rentowności.

Futures (kontrakty terminowe) są kluczowym instrumentem zabezpieczającym i spekulacyjnym, wykorzystywanym przez przedsiębiorstwa do ochrony przed wahaniami cen surowców, kursów walut czy stóp procentowych. Ich standaryzowana forma, obrót na zorganizowanych rynkach oraz system depozytów zabezpieczających czynią z nich narzędzie z jednej strony elastyczne, a z drugiej – wymagające ostrożności w stosowaniu. W kontekście prawnym i restrukturyzacyjnym futures mogą odegrać ważną rolę w stabilizacji przepływów pieniężnych zadłużonych spółek, zwłaszcza wtedy, gdy wprowadzone w odpowiednim czasie zapobiegną dalszemu pogłębianiu zapaści finansowej.

Chociaż nie stanowią one samodzielnej metody na to, jak pozbyć się zadłużonej spółki, to właściwie wdrożone mechanizmy zabezpieczające potrafią usprawnić procesy oddłużenia i zwiększyć wiarygodność wobec wierzycieli. Z drugiej strony, błędy w zarządzaniu instrumentami pochodnymi w sytuacji zbliżającej się niewypłacalności mogą jedynie przyspieszyć eskalację problemów. Stąd zaleca się, aby spółki decydujące się na hedging z użyciem futures robiły to w ramach jasnej polityki zarządzania ryzykiem, przy wsparciu doświadczonych doradców oraz z pełną świadomością prawnych i finansowych konsekwencji każdej podejmowanej transakcji