Fundacja w restrukturyzacji to zagadnienie, które na gruncie polskiego systemu prawnego wciąż uchodzi za stosunkowo niszowe, jednak w realiach współczesnej gospodarki nabiera coraz większego znaczenia. Powstaje ono w kontekście dwóch nakładających się porządków: z jednej strony – regulacji dotyczących funkcjonowania fundacji (ich podstaw statutowych i struktury organizacyjnej), z drugiej – rozwiązań przewidzianych w prawie restrukturyzacyjnym, które znajdują zastosowanie w sytuacjach zagrożenia niewypłacalnością. Okazuje się bowiem, że instytucja fundacji może, w pewnych konfiguracjach, zmagać się z zadłużeniem, trudnościami płynnościowymi bądź koniecznością zawarcia porozumień z wierzycielami. W niniejszym rozdziale przyjrzymy się genezie i sposobom funkcjonowania fundacji w kontekście restrukturyzacji, omówimy możliwe scenariusze postępowania sądowego i pozasądowego, a także odniesiemy się do praktycznych aspektów zarządzania długiem – włącznie z sytuacjami, w których właściciele czy beneficjenci rozważają, jak pozbyć się zadłużonej spółki bądź jakie opcje są dostępne, gdy fundacja staje się realnie niewypłacalna.

1. Istota fundacji i jej cele

1.1. Definicja i podstawa prawna

Fundacja jest podmiotem prawa prywatnego, zazwyczaj tworzonym w celu realizacji pewnych celów społecznych, gospodarczo-użytecznych, kulturalnych bądź naukowych. W Polsce przepisy o fundacjach reguluje głównie ustawa z dnia 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach. Fundator wyposaża fundację w określony majątek przeznaczony na cele statutowe, a organami, które nią zarządzają, są m.in. zarząd, ewentualnie rada fundacji (pełniąca funkcję nadzorczą lub opiniodawczą).

1.2. Charakter majątku i samodzielność prawna

Fundacja uzyskuje osobowość prawną z chwilą wpisania do Krajowego Rejestru Sądowego (KRS). Majątek, którym dysponuje, co do zasady nie podlega prostemu rozdzieleniu między członków organów czy beneficjentów – jest on przeznaczony na statutowe cele. Odmienność w porównaniu z podmiotami stricte biznesowymi polega m.in. na tym, że fundacja nie ma udziałowców ani wspólników. Mimo to może prowadzić działalność gospodarczą, o ile zadeklaruje to w statucie, a zyski z tej działalności muszą być przeznaczane na realizację celów statutowych.

1.3. Możliwe relacje z wierzycielami

Choć kojarzona głównie z działalnością non profit, fundacja może zaciągać zobowiązania, np. w ramach umów handlowych, kredytów bankowych czy umów leasingu, zwłaszcza jeśli prowadzi aktywną działalność gospodarczą. W takich realiach pojawia się kwestia ewentualnej niewypłacalności lub nadmiernego zadłużenia, które może prowadzić do konieczności wszczęcia postępowania restrukturyzacyjnego bądź upadłościowego, stosownie do charakteru i rozmiaru działalności.

2. Podstawa prawna restrukturyzacji a forma prawna fundacji

2.1. Kwestie ogólne w ustawie – Prawo restrukturyzacyjne

Polska ustawa z dnia 15 maja 2015 r. – Prawo restrukturyzacyjne przewiduje rozmaite rodzaje postępowań (m.in. przyspieszone postępowanie układowe, postępowanie sanacyjne), których celem jest uniknięcie upadłości i zachowanie ciągłości działalności podmiotu. Choć najczęściej restrukturyzację kojarzy się ze spółkami kapitałowymi bądź osobowymi, w świetle przepisów także inne osoby prawne mogą ubiegać się o zawarcie układu z wierzycielami, pod warunkiem że prowadzą działalność gospodarczą (nawet marginalną).

2.2. Możliwość obejścia regulacji?

Pewne wątpliwości wywołuje pytanie, czy fundacja o charakterze stricte użytecznym (tj. nieprowadząca formalnie działalności gospodarczej) także może przejść proces restrukturyzacji. Przepisy prawa restrukturyzacyjnego wskazują na dopuszczalność oddłużenia, jeśli podmiot spełnia kryterium przedsiębiorcy w rozumieniu Kodeksu cywilnego i innych przepisów. Jeżeli fundacja jedynie zarządza majątkiem i nie dokonuje operacji gospodarczych, problem zadłużenia może być jednak rozwiązywany na gruncie przepisów szczególnych – ewentualnie w ramach prawa upadłościowego, o ile występuje status dłużnika niewypłacalnego.

2.3. Rola sądu rejestrowego i ewentualne spory interpretacyjne

Zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie brak jednolitych, szczegółowych wskazówek co do procedur restrukturyzacyjnych fundacji. Pewne sygnały można czerpać z analogii do stowarzyszeń czy spółek non profit. Zarówno wierzyciele, jak i sama fundacja mogą wnioskować o wszczęcie postępowania restrukturyzacyjnego, jeśli istnieje szansa na zawarcie porozumienia co do harmonogramu spłat lub konwersji długów. W praktyce, jeżeli fundacja prowadzi duże projekty (np. o charakterze społecznym, kulturalnym czy edukacyjnym), brak restrukturyzacji mógłby doprowadzić do zaprzepaszczenia jej dorobku i likwidacji kluczowych aktywów.

3. Sposoby restrukturyzacji fundacji

3.1. Postępowanie układowe

Najbardziej typową formą restrukturyzacji jest postępowanie układowe, w ramach którego fundacja negocjuje z wierzycielami plan spłat długów i ewentualnie częściowe umorzenie zobowiązań. W takim przypadku powstaje układ, który staje się dla stron wiążący po jego zatwierdzeniu przez sąd. Co ważne, zarząd fundacji w trakcie toczącego się postępowania musi wykazać, że istnieje realna perspektywa uzyskania środków na wykonanie układu (np. z przyszłych dotacji, działalności gospodarczej lub wsparcia donatorów).

3.2. Przyspieszone postępowanie układowe

Gdy wysokość wierzytelności spornych nie przekracza 15% ogółu zadłużenia, fundacja może skorzystać z przyspieszonego postępowania układowego. Jest to tryb o uproszczonych formalnościach i krótszych terminach, mogący sprzyjać zachowaniu ciągłości projektów, które fundacja prowadzi.

3.3. Postępowanie sanacyjne

W sytuacjach bardziej złożonych i wymagających głębokich reform organizacyjnych, można rozważyć postępowanie sanacyjne. Ten rodzaj restrukturyzacji pozwala organom nadzorczym i zarządcy sądowemu na podejmowanie daleko idących działań naprawczych. Dla fundacji trudnością może być konieczność zapewnienia niezbędnych środków na utrzymanie dotychczasowych zadań statutowych, a jednocześnie realizację planu spłaty wierzycieli.

3.4. Alternatywy i ugody pozasądowe

Zanim zarząd fundacji zdecyduje się na formalną ścieżkę sądową, nieraz korzystnym rozwiązaniem okazuje się zawarcie umów ugodowych z kluczowymi wierzycielami lub refinansowanie części długów. Taka strategia bywa mniej sformalizowana i możliwa do wdrożenia w krótszym czasie, o ile wierzyciele wykazują gotowość do kompromisu i widzą sens zachowania fundacji przy życiu.

4. Zarządzanie długami fundacji a zagadnienie niewypłacalności

4.1. Definicja niewypłacalności w kontekście fundacji

Ustawa – Prawo upadłościowe definiuje niewypłacalność jako stan, w którym dłużnik nie jest w stanie wykonać swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych. W przypadku fundacji, jeśli nie posiada ona wystarczających aktywów na pokrycie długów i nie ma perspektyw na uzyskanie dotacji, darowizn ani przychodów gospodarczych, może stać się niewypłacalna.

4.2. Dalszy los fundacji w upadłości

Jeżeli nie można przeprowadzić skutecznej restrukturyzacji, ostatecznym rozwiązaniem jest złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości. Sąd upadłościowy wyznacza wówczas syndyka, który przeprowadza likwidację majątku fundacji. Pozostałe środki, zgodnie z zasadami prawa upadłościowego, rozdzielane są między wierzycieli. Nadwyżka (o ile się pojawi) może – zależnie od postanowień statutu i decyzji sądu – zostać przeznaczona na cele zbliżone do statutowych, choć w praktyce bywa to ograniczone niewystarczającym majątkiem.

4.3. Kwestia odpowiedzialności organów fundacji

Członkowie zarządu fundacji nie ponoszą co do zasady osobistej odpowiedzialności za długi fundacji. Jednakże, jeśli dopuszczą się zaniedbań (np. zbyt późno wniosą o ogłoszenie upadłości, doprowadzą do działania na szkodę wierzycieli czy do czynności rodzących wątpliwości, w tym do fraudulent conveyance), mogą narazić się na roszczenia w trybie tzw. odpowiedzialności deliktowej lub w oparciu o przepisy karne o udaremnianiu wierzycieli.

5. Czy fundacja to sposób na „jak pozbyć się zadłużonej spółki”?

5.1. Mit czy realna strategia?

W obrocie gospodarczym bywa rozpowszechniona opinia, że przekształcenie spółki w fundację albo wniesienie aktywów spółki do fundacji może stanowić mechanizm uniknięcia odpowiedzialności za długi. Praktyka prawnicza wskazuje jednak, że takie manewry są mocno ograniczone. Wniesienie majątku do fundacji w momencie, gdy spółka jest już poważnie zadłużona, może zostać zakwestionowane jako czynność dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli (np. w ramach skargi pauliańskiej).

5.2. Uwaga na ryzyko fraudulent conveyance

Każdy transfer majątku z firmy na rzecz fundacji, jeżeli celem jest pozbawienie wierzycieli możliwości zaspokojenia, może zostać uznany za niedopuszczalny i unieważniony. Dlatego strategia „jak pozbyć się zadłużonej spółki” poprzez przerzucenie cennych składników do fundacji w większości przypadków przyniesie efekt odwrotny, skutkując długotrwałymi sporami sądowymi i odpowiedzialnością osób zarządzających.

5.3. Legalna współpraca fundacji i spółki

Owszem, w ramach normalnego planu restrukturyzacyjnego spółka i fundacja mogą zawierać umowy darowizny, współpracy, leasingu czy innego rodzaju przepływy, ale wszystko to wymaga uwzględnienia interesów wierzycieli. Jeżeli spółka i fundacja mają dopracowaną koncepcję wspólnych projektów (np. w sferze R&D), wówczas przeniesienie części aktywów może być dopuszczalne, pod warunkiem że nie prowadzi do działania na szkodę dłużników.

6. Przykład: Fundacja edukacyjna „Nowe Pokolenia” w restrukturyzacji

6.1. Opis sytuacji

Fundacja edukacyjna „Nowe Pokolenia” od lat zajmuje się organizacją programów szkoleniowych dla młodzieży. Z biegiem czasu zaczęła prowadzić także działalność gospodarczą (sprzedaż materiałów szkoleniowych, organizowanie obozów naukowych). Niestety, wskutek załamania koniunktury i problemów z płynnością instytucji sponsorujących, fundacja popadła w zadłużenie wobec banku (kredyt na budowę ośrodka szkoleniowego) i wobec firm cateringowych, które nie otrzymały zapłaty.

6.2. Zamiast upadłości – restrukturyzacja

Zarząd fundacji, nie chcąc doprowadzić do ogłoszenia upadłości i likwidacji ośrodka, złożył wniosek o przyspieszone postępowanie układowe. Sąd restrukturyzacyjny wyznaczył nadzorcę, który przeanalizował perspektywy spłat. Okazało się, że fundacja dysponuje nadal źródłami finansowania w postaci dotacji unijnych planowanych na kolejne lata. Wierzyciele – zwłaszcza bank – zaakceptowali układ, w którym przyjęto spłaty w ratach rozłożonych na 4 lata, a część odsetek umorzono.

6.3. Rezultat

Dzięki temu fundacja nie tylko uniknęła upadłości, ale kontynuowała misję edukacyjną. Jednocześnie wierzyciele, choć odzyskali należności w dłuższym terminie i w niższej kwocie całkowitej, uznali to za korzystniejsze niż likwidacja majątku, która mogłaby nie pokryć wszystkich zobowiązań.

7. Perspektywy i wnioski de lege ferenda

7.1. Potencjalne zmiany legislacyjne

W Polsce wciąż nie w pełni rozwinięto przepisy odnoszące się do specyfiki fundacji w kryzysie finansowym. Być może należałoby wprowadzić bardziej spersonalizowane rozwiązania pozwalające na zachowanie kluczowego majątku czy misji fundacji w razie krótkotrwałych trudności.

7.2. Świadomość organów nadzoru

Sąd rejestrowy oraz organy prowadzące rejestr fundacji mogłyby otrzymać dodatkowe narzędzia do monitorowania zadłużenia takich podmiotów. Jednym z postulatów bywa regularne przedkładanie sprawozdań finansowych i ocen stanu finansowego, szczególnie jeśli fundacja prowadzi znaczącą działalność gospodarczą.

7.3. Potrzeba specjalistycznego doradztwa

Z uwagi na hybrydowy charakter fundacji i wyjątkowy model zarządzania (cele statutowe vs. biznes), wprowadzenie profesjonalnego doradcy restrukturyzacyjnego z doświadczeniem w sektorze NGO byłoby korzystne. Dzięki temu łatwiej uzgodnić plan spłat, który zachowuje integralność misji fundacji.

Fundacja w restrukturyzacji stanowi interesujące zagadnienie, będące na styku prawa organizacji pozarządowych i prawa restrukturyzacyjnego. Choć fundacje kojarzone są przede wszystkim z działalnością prospołeczną i użyteczną, mogą okazać się w równym stopniu podatne na trudności finansowe co spółki kapitałowe – zwłaszcza jeśli prowadzą aktywną działalność gospodarczą, zaciągają kredyty czy zawierają szereg kontraktów handlowych. W sytuacjach, gdy fundacja staje wobec realnego zagrożenia niewypłacalnością, zastosowanie mają przepisy prawa upadłościowego i restrukturyzacyjnego, choć interpretacja i praktyka orzecznicza wciąż ewoluuje.

Jednym z często poruszanych pytań pozostaje, jak pozbyć się zadłużonej spółki poprzez zaangażowanie fundacji lub przekształcenie spółki w fundację. W licznych przypadkach próba wyprowadzenia majątku czy przeniesienia kluczowych aktywów do fundacji w obliczu długów naruszałaby interes wierzycieli, a nawet mogłaby zostać uznana za czynność pozorną i bezskuteczną. Tym samym nie stanowi prostej drogi na obejście prawa.

Wiarygodnym i bardziej perspektywicznym modelem jest przyjęcie ścieżki legalnej restrukturyzacji, w której zarząd fundacji aktywnie współpracuje z wierzycielami, proponując plan spłat możliwy do zrealizowania przy jednoczesnym zachowaniu zasadniczych funkcji statutowych. Choć w praktyce zarządzanie długiem fundacji może być trudniejsze niż w przypadku podmiotów stricte komercyjnych (z uwagi na ograniczone możliwości pomnażania zysku i brak kapitałowego wsparcia od udziałowców), mechanizmy przewidziane w prawie restrukturyzacyjnym pozwalają – przy odpowiednim doradztwie – na uniknięcie upadłości i kontynuację misji społecznej, edukacyjnej czy kulturalnej.

Taka elastyczność prawna, w połączeniu z rosnącą profesjonalizacją działalności fundacji w Polsce, budzi nadzieję, że sytuacje „fundacji w restrukturyzacji” nie będą postrzegane wyłącznie jako anomalia, lecz także jako dowód na dojrzałość i zdolność do adaptacji tego typu podmiotów do zmieniających się warunków gospodarczych